Fragment zrekonstruowanego sklepienia drewnianej synagogi w Gwoźdźcu. Fot. PAP/T. Gzell
Ręcznie wykonana, bogato zdobiona replika dachu i sklepienia XVII-wiecznej drewnianej synagogi z Gwoźdźca jest pierwszym zainstalowanym elementem wystawy głównej Muzeum Historii Żydów Polskich. We wtorek dach podniesiono i zawieszono. Zrekonstruowany dach nieistniejącej już synagogi w Gwoźdźcu będzie widoczny z kilku poziomów galerii głównej Muzeum. Widzowie będą mogli zobaczyć zarówno konstrukcję więźby dachowej, jak i bogato polichromowane sklepienie.
Jak zaznaczył dyrektor wykonawczy wystawy głównej Muzeum Historii Żydów Polskich Robert Supeł, pomysł rekonstrukcji dachu synagogi właśnie z Gwoźdźca nie był przypadkowy. "Bóżnice drewniane w drugiej połowie XVII wieku przeżywały prawdopodobnie swój najbogatszy rozkwit, jeśli chodzi o ilość i jakość tej architektury" - powiedział.
Przypomniał, że synagoga w Gwoźdźcu była jedną z trzech najstarszych synagog drewnianych, dla których zachowała się dokumentacja gromadzona w XIX i na początku XX wieku. Był to też budynek o znaczeniu przełomowym dla architektury drewnianych bożnic - zastosowano tam po raz pierwszy więźbę dachową dwukondygnacyjną i namiotowe sklepienie. Supeł zwrócił też uwagę na polichromie bóżnicy.
"Żydzi polscy ze wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej stworzyli sztukę niepowtarzalną (...) Znaleźli formułę pokazywania pewnych praw religijnych w postaci symboli zwierzęcych i roślinnych" - podkreśliła Maria Piechotka. Zaznaczyła, że jedyne poza Polską polichromie tego typu można znaleźć w południowych Niemczech w tzw. bóżnicach polskich z XVIII wieku.
Wystrój malarski synagogi w Gwoźdźcu uważany był za jeden z najpiękniejszych - malowidła pokrywały całą powierzchnię ścian po sklepienie włącznie. Można było na niej zobaczyć motywy religijne, wyobrażenia zwierząt, roślin, znaków zodiaku, Jerozolimy, Lewiatana i inne symbole mesjańskie. Autorami polichromii byli żydowscy malarze znani z nazwisk, m.in. przez Mordechaj Lissitzki z Jaryczowa. Później - w 1729 r. malowidła zostały odrestaurowane przez Itzchaka ben Yehudę z Jaryczowa.
Polichromie w drewnianych bóżnicach w Polsce są zjawiskiem wyjątkowym, w zasadzie odosobnionym - przypomniała Maria Piechotka, współautorka (wraz z mężem Kazimierzem) licznych prac naukowych poświęconych drewnianym synagogom. Przypomniała także, że religia żydowska zabraniała odtwarzania wizerunków wszystkiego co jest na ziemi, co jest w niebie, w wodzie i pod wodą. Dlatego, jeśli w synagogach pojawiały się polichromie to były to wzory geometryczne i inskrypcje.
"Żydzi polscy ze wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej stworzyli sztukę niepowtarzalną (...) Znaleźli formułę pokazywania pewnych praw religijnych w postaci symboli zwierzęcych i roślinnych" - podkreśliła Piechotka. Zaznaczyła, że jedyne poza Polską polichromie tego typu można znaleźć w południowych Niemczech w tzw. bóżnicach polskich z XVIII wieku.
Prace nad rekonstrukcją dachu i polichromii były swego rodzaju przedsięwzięciem o charakterze historyczno-edukacyjnym. Rozpoczęto je w 2011 roku. Uczestniczył w nich międzynarodowy zespół studentów, historyków, architektów i artystów zajmujących się klasycznym rękodziełem drewnianym pod kierunkiem Ricka i Laury Brown z Handshouse Studio z Massachusetts; łącznie pracowało około 400 wolontariuszy i ekspertów.
Wszystkie prace wykonywane są ręcznie, tradycyjnymi metodami i technikami stosowanymi w XVII wieku. W ten sposób zbudowano więźbę dachową - począwszy od okorowywania bali drewnianych siekierami po łączenie elementów za pomocą drewnianych kołków. Także polichromia wykonywana jest w sposób tradycyjny przy użyciu farb wykonanych na bazie wody, kleju króliczego oraz naturalnych pigmentów.
Drewnianą synagogę w Gwoźdźcu koło Lwowa zbudowano w 1640 r. Jej wysokość wynosiła ok. 15 metrów, w tym 9 metrów liczył dach. Podstawa dachu ma prawie 100 mkw. (jest kwadratem o bokach 10 na 10 metrów).
Synagoga została spalona podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym rozpoczęto jej odbudowę. Po raz kolejny została zniszczona w czasie II wojny światowej. Rekonstrukcję jej dachu przeprowadzono w oparciu o zachowaną bogatą dokumentację fotograficzną i rysunkową obiektu autorstwa Karola Maszkowskiego i Aloisa Breiera oraz prace naukowe Kazimierza i Marii Piechotków oraz Thomasa Hubki.
Otwarcie Muzeum Historii Żydów Polskich wraz z udostępnieniem wystawy głównej zaplanowano na początek 2014 r. Wystawa główna muzeum będzie składała się z ośmiu galerii, które na powierzchni ponad 4 tys. mkw. zobrazują tysiącletnią historię społeczności żydowskiej osiadłej na ziemiach polskich.
Od kwietnia tego roku w budynku muzeum prowadzona będzie działalność edukacyjna, odbywać się będą koncerty, warsztaty dla dzieci i dla dorosłych, wykłady.
Muzeum Historii Żydów Polskich jest instytucją kultury utworzoną na podstawie umowy zawartej w 2005 r. przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego, prezydenta m.st. Warszawy i Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. (PAP)
dsr/ abe/
