Świąteczne utwory od Bacha do Pendereckiego

Temat Bożego Narodzenia inspirował twórców od zawsze. W baroku dzieła instrumentalno-wokalne wokół tego wydarzenia pisali np. Bach i Haendel. Z kolei artyści epoki romantyzmu chętnie pisali dzieła sceniczne o Bożym Narodzeniu albo o świątecznych zwyczajach, przykładem może być np. najsłynniejsze chyba świąteczne dzieło "Dziadek do orzechów". Również w XX wieku temat ten przewijał się w różnych gatunkach muzycznych.

"Oratorium na Boże Narodzenie" Jana Sebastiana Bacha to formalnie rzecz biorąc cykl sześciu kantat, które były wykonywane zależnie od swego przeznaczenia w święta Bożego Narodzenia, w Nowy Rok, w niedzielę po Nowym Roku oraz podczas uroczystości Trzech Króli (po raz pierwszy od 25 grudnia 1734 do 6 stycznia 1735 r.). Odpowiednio więc treść rozpoczyna się od momentu narodzin Jezusa, a kończy na przybyciu mędrców ze Wschodu. Bach pracował jako kantor w protestanckich kościołach - m.in. w kościele św. Tomasza w Lipsku. Kompozytor był zobowiązany do wykonania w każdą niedzielę i święto nowej kantaty. Repertuar ten tworzył sam.

Inne barokowe oratorium, które zawiera bożonarodzeniowe motywy, to "Mesjasz" Georga Friedricha Haendla i chociaż do zbiorowej świadomości osób, które nie są melomanami, weszło ono dzięki słynnemu "Alleluja", to zawiera też części opowiadające o narodzeniu zbawiciela. Dzieło zostało skomponowane w zaledwie 24 dni do tekstów Charlesa Jennensa, które powstały na podstawie protestanckiej Biblii Króla Jakuba oraz Modlitewnika Powszechnego. Prawykonanie odbyło się 13 kwietnia 1743 r. w Dublinie i odniosło wówczas olbrzymi sukces.

Concerto Grosso op. 6 nr 8 zwane "Nocą Bożego Narodzenia" autorstwa mistrza włoskiej muzyki instrumentalnej, barokowego kompozytora Arcangela Corellego, nie zawiera z kolei ani żadnego cytatu słownego, ani też muzycznego. Odnosi się do świąt poprzez specyficzny klimat, radość i charakter pastoralny.

W muzyce romantyzmu również odnajdziemy bożonarodzeniowe motywy. W Chopinowskim Scherzu h-moll op. 20 kompozytor wplótł melodię "Lulajże Jezuniu". "To utwór skomponowany na emigracji, przepełniony niepokojem o losy kraju i tęsknotą za rodziną. Symbolem tych uczuć jest zacytowanie słynnej polskiej kolędy, której aura otulała go zapewne ciepłym wspomnieniem" - tak opisano Scherzo h-moll na stronie Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina.

Z kolei rosyjscy kompozytorzy tej epoki Piotr Czajkowski i Nikołaj Rimski-Korsakow są twórcami scenicznych dzieł świątecznych. "Dziadek do orzechów" Czajkowskiego obecnie nierozwerwalnie związany jest ze świętami. Po premierze w 1892 r. nie wzbudził jednak dużego entuzjazmu. Libretto według opowieści Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna napisał Marius Petipa, francuski choreograf i tancerz, maître zespołu petersburskiego baletu. Premiera "Dziadka do orzechów" odbyła się w Teatrze Maryjskim w Petersburgu. Jak podaje Teatr Wielki-Opera Narodowa, legenda głosi, że podobno Hoffmann napisał opowiadanie o dziadku do orzechów, "gdy mieszkając w starej kamienicy na Nowym Mieście, wyrzekał na… Warszawę: +Pstrokaty to świat! Za hałaśliwie – za dziwacznie – za obco – wszystko pomieszane. Gdzie znaleźć czas na pisanie?+".

Czteroaktowa opera Rimskiego-Korsakowa "Noc wigilijna" czerpie z tekstów ukraińskich kolęd. Kompozytor sam napisał libretto na podstawie "Nocy wigilijnej" Nikołaja Gogola. Prapremiera odbyła się również w Teatrze Maryjskim, ale trzy lata później.

Współcześnie do Bożego Narodzenia nawiązał w swojej II Symfonii Krzysztof Penderecki. Nosi ona tytuł "Wigilijna", a kompozytor wykorzystuje w niej czterodźwiękowy motyw z kolędy "Cicha noc". Utwór swoją premierę miał podczas Warszawskiej Jesieni w 1981 r. W książce programowej festiwalu Stanisław Welanyk zauważył, że dramaturgia II Symfonii polega "na ścieraniu się – jak na symfonię przystało – dwóch przeciwstawnych wartości: tego, co konsonansowe, dążące do harmonii, +wigilijne+ – oraz gwałtownego, posługującego się melodycznymi i harmonicznymi dysonansami dramatyzmu".

Witold Lutosławski opracował w 1946 r. "20 kolęd polskich" na głos i fortepian. Słowa i melodie zaczerpnął z XIX-wiecznych zbiorów - "Śpiewnika kościelnego" i "Pastorałek i kolęd z melodyjami" Michała Mioduszewskiego oraz dwóch części wielotomowego dzieła Oskara Kolberga "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce". Lutosławski skorzystał z tomów "Lubelskie" i "Łęczyckie". Po 40 latach kompozytor na życzenie angielskiego wydawcy stworzył wersję na sopran solo, chór żeński i orkiestrę. "20 kolęd polskich" to m.in. "Anioł pasterzom mówił", "Gdy się Chrystus rodzi", "Jezus Malusieńki". Kolędy te nie są jednak zaaranżowane w sposób tradycyjny, Lutosławski wykorzystał w ich opracowaniu środki typowe dla XX-wiecznych technik kompozytorskich. Na przykład kolęda "Bóg się rodzi" została zupełnie pozbawiona charakteru poloneza.

Żyjący w XX wieku Olivier Messiaen był więźniem obozu koncentracyjnego Stalag VIII A w Zgorzelcu. Tam właśnie skomponował swój słynny "Kwartet na koniec czasu". Po wyjściu z obozu dostał zlecenie z radia francuskiego na dwanaście utworów stanowiących tło dla recytacji wierszy Maurice’a Toeski dotyczących narodzenia Jezusa. Początkowo dzieło miało mieć rzeczywiście 12 części, ale ostatecznie Messiaen skomponował ich dwadzieścia. Cykl zadedykował swojej uczennicy, która została później jego drugą żoną, pianistce Yvonne Loriod. To właśnie ona wykonała utwór po raz pierwszy w Konserwatorium Paryskim w 1944 r. Co ciekawe, utwory te ostatecznie nie zostały wykorzystane w audycji radiowej. Kompozytor każdą z części cyklu opatrzył komentarzem.

Z niektórymi z tych dzieł można się zapoznać dziś, w okresie świątecznym, np. Do 29 grudnia w Teatrze Wielkim-Operze Narodowej wystawiany jest "Dziadek do orzechów", z kolei chór Filharmonii Narodowej wystąpi z koncertem kolęd w kościele bł. Władysława z Gielniowa w drugi dzień świąt.

Autor: Olga Łozińska

oloz/ skp /