Zabytkowe kopalnie krzemienia kandydatem na listę UNESCO

Sesja w Baku rozpoczęła się 30 czerwca i potrwa do 10 lipca. Członkowie Komitetu Światowego Dziedzictwa - przedstawiciele 21 państw - zdecydują w głosowaniu, czy "Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego" znajdzie się na prestiżowej liście UNESCO. Głosowania, które zaplanowano jeszcze w tym tygodniu, będą dotyczyły także 34 innych obiektów z całego świata.

Krzemionki pod Ostrowcem Świętokrzyskim (nazywane także Krzemionkami Opatowskimi) to region prehistorycznych kopalń krzemienia pasiastego oraz związanych z nimi pradziejowych osad. Poza Krzemionkami są to kopalnie "Borownia" i "Korycizna" oraz neolityczna osada na wzgórzu "Gawroniec".

Obszar ten, pod nazwą "Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego", Polska zgłosiła do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO na początku 2018 r. We wrześniu ub.r. do Krzemionek przyjechał ekspert ciała doradczego UNESCO – ICOMOS (Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków). Wiosną br. ICOMOS, na podstawie opinii eksperta, wydał pozytywną rekomendację odnośnie wpisu i przesłał ją do UNESCO - opinia ta nie jest wiążąca dla UNESCO.

Prehistoryczny region górniczy, jakiego dotyczy wniosek do UNESCO, jest położony na północno-wschodnim skraju Gór Świętokrzyskich, w powiatach ostrowieckim i opatowskim, na terenie gmin: Bodzechów, Ćmielów i Ożarów. Obszar ten o powierzchni 349,2 ha złożony jest z czterech części: głównego pola górniczego w Krzemionkach, dwóch mniejszych pól górniczych "Borownia" i "Korycizna", położonych w tej samej strukturze geologicznej oraz stałej osady górników prehistorycznych w Gawrońcu – jej mieszkańcy dokonywali obróbki otrzymywanego z kopalni materiału, który następnie służył wymianie handlowej.

Jak podkreśliło w komunikacie na swojej stronie internetowej Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kompleks Krzemionek jest "jednym z największych znanych ludzkości elementów przemysłowego dziedzictwa archeologicznego pradziejów". "Jego unikatowość polega na czytelnym zachowaniu śladów prehistorycznej aktywności człowieka skupionej na wydobyciu i przetwarzaniu krzemienia na ogromnym obszarze" – zaznaczono.

W lutym porozumienie obejmujące "Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego", dotyczące ochrony i koordynacji działań wokół tego terenu, podpisali przedstawiciele kilku samorządów gminnych i powiatowych, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu z ostrowieckim nadleśnictwem, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach i Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Kielcach.

Z kolei w połowie czerwca włodarze trzech gmin, na terenie których znajdują się unikatowe ślady pradziejowego górnictwa, podpisali list intencyjny w sprawie utworzenia tu parku kulturowego. Utworzenie parku kulturowego – który jest jedną z form ochrony zabytków - ma być krokiem na rzecz ochrony wartości kulturowych i przyrodniczych tego terenu.

Jak mówiła wtedy PAP ówczesna p.o. dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św. Ewa Działowska (krzemionkowskie kopalnie są pod opieką Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu "Krzemionki", działającego w ramach muzeum historyczno-archeologicznego), dokument był odpowiedzią na sugestie ICOMOS wskazujące, że nie ma wspólnego zarządzania tym terenem. Dlatego sugerowano właśnie utworzenie na tym obszarze parku kulturowego.

Starania o wpis Krzemionek na listę UNESCO wspiera i koordynuje podlegający resortowi kultury Narodowy Instytut Dziedzictwa. Wicedyrektor Instytutu Mariusz Czuba w lutym, podczas spotkania w Krzemionkach podkreślił, że jest to "absolutnie najważniejszy obiekt archeologiczny w Polsce, jeden z najważniejszych na świecie".

"O tym mówiono od wielu lat, od momentu odkrycia (…) Okazało się że w centrum Polski znajduje się coś, co możemy określić pierwszym w dziejach ludzkości zagłębiem przemysłowym. Wydobywając kamień, obrabiając go i transportując na daleką odległość, żyjące tu społeczności stworzyły coś na wzór cywilizcji przemysłowej" – dodał Czuba, zaznaczając że w środowisku archeologów Krzemionki już dawno były uważane za zabytek o światowym znaczeniu.

"Krzemionki są specyficznym zabytkiem, bo mamy do czynienia ze stanowiskiem archeologicznymi. Patrząc na tego typu zabytki świadomość znaczenia takich miejsc jest zdecydowanie inna, niż klasycznych zabytków, takich jak zamki, pałace. Na pewno trzeba dużo więcej wysiłku, aby powszechną wartość tych obiektów wytłumaczyć szerszemu odbiorcy. Tak jest w tym przypadku" – opisywał Czuba.

Jak ocenił, jeżeli Światowy Komitet Dziedzictwa uzna Krzemionki za dobro ludzkości, "na pewno ranga tego miejsca wzrośnie".

Kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach odkrył tu w 1922 r. urodzony w Ostrowcu geolog, prof. Jan Samsonowicz.

Podostrowieckie prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego pochodzą z młodszej epoki kamienia i wczesnej epoki brązu (funkcjonowały pomiędzy IV a II tysiącleciem p.n.e). W Krzemionkach zlokalizowano ok. 4 tys. szybów połączonych siecią chodników; szyby mają do 9 metrów głębokości. W kopalniach ze skał wapiennych wydobywano krzemień, który służył do wytwarzania narzędzi. Wyrabiane potem krzemienne siekiery rozprowadzono w odległości nawet kilkuset kilometrów od kopalń.

W Krzemionkach bardzo dobrze zachowała się zarówno podziemna architektura - wyrobiska oraz chodniki, którymi poruszali się górnicy jak i krajobraz na powierzchni - w dalszym ciągu można obserwować leje poszybowe, dawne wejścia do kopalń otoczone fałdami gruzu wapiennego. W Krzemionkach można też zobaczyć – w przeciwieństwie do innych tego rodzaju obiektów archeologicznych - różne typy kopalń: od najpłytszych jamowych, przez niszowe po głębokie filarowo-komorowe i komorowe.

Na terenie Krzemionek można zwiedzać podziemną trasę utworzoną z połączenia pokopalnianych wyrobisk – liczy 465 m i jest najdłuższą na świecie trasą w tego rodzaju obiektach. Z kolei spacerując po drewnianej kładce na powierzchni, można oglądać pole górnicze. Jest też wioska neolityczna – miejsce prowadzenia warsztatów archeologicznych i lekcji muzealnych.

W 2012 r., dzięki realizacji projektu współfinansowanego ze środków unijnych, otwarto tu nowe obiekty wystawiennicze i związane z obsługą ruchu turystycznego.

Teren Krzemionek uznano za zabytek już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Od 1994 r. stanowią pomnik historii, a od 1995 r. także rezerwat przyrodniczy.

Na liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO znajduje się ponad tysiąc obiektów, z czego 15 z Polski m.in. krakowskie Stare Miasto, zamek w Malborku, drewniane cerkwie, Puszcza Białowieska, wrocławska Hala Stulecia. Do tej pory nie ma na niej żadnego zabytku z terenu województwa świętokrzyskiego.

Lista światowego dziedzictwa powstała, aby zapewnić właściwą ochronę najcenniejszym przykładom dziedzictwa ludzkości. (PAP)

autor: Katarzyna Bańcer

ban/ itm/