Międzynarodowy Pomnik Ofiar Obozu na terenie byłego niemieckiego obozu Auschwitz II-Birkenau. Fot. PAP/Ł. Gągulski
53 lat temu na terenie byłego KL Auschwitz II-Birkenau został odsłonięty Międzynarodowy Pomnik Ofiar Obozu. Uroczystość zgromadziła 16 kwietnia 1967 r. 200 tys. osób. Przed pomnikiem hołd ofiarom składają światowi przywódcy odwiedzający Miejsce Pamięci.
W czasie istnienia obozu Niemcy zgładzili w nim co najmniej 1,1 mln osób, głównie Żydów, ale również Polaków, Romów i osób innej narodowości.
Monument odsłonił 16 kwietnia 1967 r. przewodniczący Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa Janusz Wieczorek. U stóp pomnika ówczesny premier rządu PRL Józef Cyrankiewicz złożył insygnia Krzyża Grunwaldu I klasy, którym pośmiertnie odznaczone zostały ofiary Auschwitz. W wydarzeniu uczestniczył też sowiecki generał Wasylij Pietrenko, jeden z dowódców oddziałów Armii Czerwonej, która w styczniu 1945 r. wyzwalała obóz.
Od „Trenu – Ofiarom Hiroszimy” do „Siedmiu bram Jerozolimy”: kanon Pendereckiego
Odsłonięciu Pomnika towarzyszyła premiera oratorium „Dies Irae” Krzysztofa Pendereckiego. Twórca dedykował je pamięci ofiar obozu. Łaciński tytuł kompozycji w tłumaczeniu na język polski brzmi: Dzień Gniewu. Penderecki tworząc dzieło oparł się na fragmentach Biblii, polskiej i francuskiej poezji współczesnej oraz wyjątkach z "Oresteji" Ajschylosa. Oratorium miało premierę 16 kwietnia 1967 r. w Filharmonii Krakowskiej.
Obecnie Pomnik jest miejscem, przed którym hołd ofiarom składają światowi przywódcy odwiedzający Miejsce Pamięci. Wśród nich byli m.in. trzej kolejni papież: Jan Paweł II, Benedykt XVI oraz Franciszek.
W Muzeum Auschwitz od jego powstania w 1947 r. chciano upamiętnić ofiary. Uznano, że sam autentyzm obozowy nie wystarczy. Wiosną 1955 r. w dawnym obozie Birkenau stanęła niewielka urna, w której umieszczona została ziemia z niemieckich obozów koncentracyjnych i miejsc zagłady.
Dwa lata później Międzynarodowy Komitet Oświęcimski, organizacja zrzeszająca byłych więźniów Auschwitz, ogłosił konkurs dla rzeźbiarzy i architektów na budowę pomnika ofiar faszyzmu, który miałby stanąć w byłym obozie. Podkreślono, że niezbędne jest zachowanie rezerwatowego charakteru terenu.
Niemieckie obozy zagłady i obozy koncentracyjne
Na konkurs napłynęło 426 projektów. Żaden nie spełniał oczekiwań. Zaproponowano zatem trzem najlepszym zespołom opracowanie nowego projektu w oparciu o krytyczne uwagi zgłoszone przez jury. Nowy projekt został przygotowany. Głównym jego założeniem była szeroka, kamienna droga poprowadzona ukośnie przez obóz, przecinająca baraki, ulice, tory i ruiny krematorium II. Był on sprzeczny z podstawowym warunkiem: nienaruszalnością obozowych zabudowań.
W lutym 1962 r. spośród trzech przedłożonych wariantów został zaakceptowany jeden, który później doczekał się realizacji. Jego autorem był włoski rzeźbiarz Pietro Cascella, który współpracował ze swym rodakiem, architektem Giorgio Simoncini oraz polskimi artystami Jerzym Jarnuszkiewiczem i Julianem Pałką.
„Staraliśmy się nie zakłócić wielkiej ciszy Brzezinki, która sama przez się stanowi pomnik o nieprześcignionej sile. Nasz pomnik rezygnuje z krzyku i gwałtowności, stara się być jedynie akcentem obozowego pejzażu, materializacją pamięci pomordowanych; stanowi hołd złożony ich solidarności i godności. Jest skromny, ludzki w proporcjach i wymiarach” – wypowiadali się na temat monumentu jego autorzy – Cascella i Simoncini.
Monument stanął między ruinami dwóch największych krematoriów w Auschwitz II-Birkenau. Składa się ze spiętrzonych kamiennych bloków. Umieszczone na nim zostały 23 tablice. Na każdej w innym języku widnieje napis: "Niechaj na wieki będzie krzykiem rozpaczy i przestrogą dla ludzkości to miejsce, w którym hitlerowcy wymordowali około półtora miliona mężczyzn, kobiet i dzieci, głównie Żydów z różnych krajów Europy, Auschwitz-Birkenau - 1940-1945".
Ostatnie dni Auschwitz
Pierwotnie na jego płycie głównej widniał Krzyż Grunwaldu, którym zostały odznaczone przez władze PRL ofiary obozu. „Został on ściągnięty przed 70. rocznicą wyzwolenia w ramach szerszego porządkowania różnych upamiętnień przez lata tworzonych na terenie Miejsca Pamięci. Budził kontrowersje, ponieważ bardziej upamiętniał akt odznaczenia państwowego niż same ofiary” – wyjaśnił rzecznik Muzeum Auschwitz Bartosz Bartyzel.
Niemcy założyli obóz Auschwitz w 1940 r., aby więzić w nim Polaków. Auschwitz II-Birkenau powstał dwa lata później. Stał się miejscem zagłady Żydów. W kompleksie obozowym funkcjonowała także sieć podobozów. W Auschwitz Niemcy zgładzili co najmniej 1,1 mln ludzi, głównie Żydów, a także Polaków, Romów, jeńców sowieckich i osób innej narodowości. Były obóz w 1979 r. został wpisany, jako jedyny tego typu obiekt, na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. (PAP)
autor: Marek Szafrański
szf/ itm
