Urodziła się 4 marca w 1819 r. jako najmłodsza z dziewięciorga dzieci, w niezamożnej rodzinie ziemiańskiej. Jej ojciec był pisarzem żupy solnej w Nowym Mieście nad Pilicą.
Edukacja Żmichowskiej
Kształcona na warszawskiej pensji Zuzanny Wilczyńskiej, a następnie w Instytucie Guwernantek, gdzie jej nauczycielką była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, w 1838 r. Żmichowska została guwernantką w rodzinie hrabiów Zamoyskich. W Paryżu, dokąd wyjechała z Zamoyskimi, spotkała swojego brata Erazma, emigranta po Powstaniu Listopadowym. Za namową brata zaczęła studia, jako jedna z pierwszych kobiet uczęszczała na posiedzenia Akademii Francuskiej.
Żmichowska we Francji
Podczas pobytu we Francji Narcyza nabrała pewności siebie. Wyznając pogląd modnego wówczas filozofa Henri’ego de Saint-Simona, który twierdził, że „kobieta jest we wszystkim równa mężczyźnie”, zaczęła śmiało wypowiadać swoje poglądy i publicznie palić cygara. Te zachowania, odbierane jako ekscentryczne, nie spodobały się pracodawcom Narcyzy, którzy ją zwolnili.
Powrót Żmichowskiej do Polski
Po powrocie do Polski Żmichowska nie miała jednak problemu, aby znaleźć nową pracę – zatrudnił ją jako guwernantkę swoich czworga dzieci Stanisław Kisielecki mieszkający w majątku pod Łomżą. Narcyza często wyjeżdżała do Warszawy, gdzie nawiązała kontakt z miejscowymi intelektualistami. Publikowała m.in. w „Pierwiosnku”, „Pielgrzymie” i „Przeglądzie Naukowym”.
Żmichowska i Koło Entuzjastek
W tych latach zgromadziła wokół siebie środowisko kobiet zafascynowanych nowymi ideami. Koło Entuzjastek, któremu przewodziła pod pseudonimem Gabryela, uważane jest za pierwszy w naszym kraju ruch feministyczny. Do kręgu entuzjastek zaliczane są m.in. Eleonora Ziemięcka (pierwsza polska filozofka), Kazimiera Ziemięcka (działaczka na rzecz edukacji dzieci, budująca ochronki w swoich majątkach), Bibianna Moraczewska (publicystka), Emilia Gosselin (autorka gramatyki języka polskiego), Anna Skimborowiczowa (autorka książek dla dzieci) oraz ważna postać w życiu Narcyzy – Paulina Zbyszewska: zamożna, wykształcona, znająca kilka języków arystokratka.
Skupione wokół Narcyzy Entuzjastki szokowały społeczeństwo sposobem bycia – paliły cygara, ubierały się niekonwencjonalnie i głosiły hasła emancypacji kobiet, potrzeby ich kształcenia, ale też pracy społecznej dla dobra narodu. Entuzjastki nie uznawały małżeństwa z rozsądku, wierzyły, że samodzielne życie jest bardziej wartościowe od bycia tylko żoną u boku mężczyzny. Wiele z tych kobiet nigdy nie wyszło za mąż. Ale działalność Entuzjastek nie ograniczała się tylko do prowadzenia dysput o sztuce i literaturze; równie ważną rolę odgrywała w ich życiu zakonspirowana działalność polityczna (m.in. kontakty z Towarzystwem Demokratycznym Polskim). Jak pisał Boy-Żeleński, syn jednej z uczennic Żmichowskiej „Polska wygląda [w tej epoce[ na rodzaj ula, w którym Gabryella jest królową pszczół, a mężczyźni, nawet ci niezgorsi, robią wrażenie trutni”.
Żmichowska i Paulina Zbyszewska
Ze wspomnień o Żmichowskiej wynika, że lokowała swoje uczucia w kobietach. Miłością jej życia była Paulina Zbyszewska, która jednak nie do końca odwzajemniała uczucie. Tę relację opisała Żmichowska w swojej najwybitniejszej powieści „Poganka”, w której pierwowzorem głównej bohaterki jest Paulina.
„Poganka” ukazywała się w 1846 r. w „Przeglądzie Tygodniowym” i przez piętnaście następnych lat, aż do zbiorowego wydania dzieł Żmichowskiej, nie została wydana w formie książkowej. Mimo to była znana, czytelnicy pożyczali sobie nawzajem stare egzemplarze czasopisma, by zapoznać się z tym utworem.
Żmichowska ofiarą cenzury
Żmichowska padła ofiarą coraz bardziej rygorystycznej cenzury. Kiedy w ręce władz rosyjskich wpadła „frywolna” korespondencja pomiędzy Narcyzą a Pauliną, obie kobiety zostały aresztowane i skazane na więzienie za niemoralność i szerzenie myśli konspiracyjnych w kręgu Entuzjastek. Dzięki interwencji rodziny Paulina szybko zostaje zwolniona, natomiast Żmichowska spędziła w celi dwa i pół roku. Po wyjściu na wolność otrzymała nakaz przebywania w Lublinie, gdzie zarabiała na utrzymanie nauczaniem.
Uczennice Żmichowskiej
Dopiero w 1855 r. mogła powrócić do Warszawy. Dając lekcje na pensji dla panien oraz prywatne wykłady (rodzaj wolnego uniwersytetu), skupiła wokół siebie środowisko młodych kobiet. Jej uczennicą była m.in. Wanda Grabowska, której syn Tadeusz Boy-Żeleński pod koniec lat dwudziestych XX wieku opublikował korespondencję pomiędzy matką a Narcyzą.
W 1861 r. staraniem przyjaciół wydano „Dzieła” Narcyzy Żmichowskiej. Po upadku Powstania Styczniowego Narcyza zamieszkała na wsi, u rodziny, ucząc dzieci w zamian za utrzymanie. Dopiero w 1876 r. wróciła do Warszawy, wynajęła mieszkanie przy ulicy Frascati, zaczęła pisać utwór „Czy to powieść?”. Coraz słabsza i bardziej schorowana, musiała dyktować tekst siostrzenicom. 25 grudnia 1876 r. umarła w wieku 57 lat. (PAP)
