70 lat temu zmarł Cyryl Ratajski, pierwszy stały Delegat Rządu na Kraj

„+Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym+ podejmował swe zadania Cyryl Ratajski, w różnych okresach życia. Zarówno w czasie, gdy Polska istniała na mapie, a sam był niemieckim poddanym, jak i w latach II Rzeczypospolitej, którą współtworzył, oraz w tragicznych dniach września 1939 roku (...). Wreszcie, kiedy sprawował funkcję Delegata Rządu. (...). W żadnych z tych okresów nie poddał się zniechęceniu i rozpaczy. Wykazał się żarliwym patriotyzmem oraz pozytywistycznym i realistycznym stosunkiem do rzeczywistości” – charakteryzował postać Ratajskiego Andrzej Zarzycki („Cyryl Ratajski 1875-1942”).

Młodość w czasach Kulturkampfu

Cyryl Ratajski podczas otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 r.:„+Sursum corda+! Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym, na przekór hamulcom życia narodowego, Powszechna Wystawa ma wykazać bezcenne siły twórcze narodu, jego zdolność do największych wysiłków, jego zmysł organizacyjny coraz doskonalszy i płodność ducha niezwykłą”.

Cyryl Ratajski urodził się 3 marca 1875 r. w Zalesiu Wielkim k. Gostynia w Wielkopolsce jako syn Wojciecha i Teofili z Filipowskich. Pochodził z rodziny chłopskiej, jego ojciec był karczmarzem.

Od 1882 r. Ratajski pobierał pierwsze nauki w pruskiej szkole elementarnej, w której lekcje prowadzono w języku niemieckim. Jego młodość przypadła bowiem na czasy tzw. walki o kulturę (Kulturkampf), charakteryzującej się germanizacją ziem polskich, które znalazły się w zaborze pruskim. W tym celu ograniczano m.in. wpływy Kościoła katolickiego i rugowano język polski ze szkół.

W 1890 r. Ratajski rozpoczął naukę w gimnazjum w Poznaniu.

Jako gimnazjalista pierwszy raz w życiu zetknął się z działalnością konspiracyjną. Związał się z Towarzystwem im. Tomasza Zana. Na potajemnych spotkaniach jego członkowie kultywowali polskie tradycje niepodległościowe, recytowali dzieła literackie, zgłębiali wiedzę historyczną i geograficzną.

W 1896 r. Ratajski został absolwentem gimnazjum. Kolejnym etapem w jego edukacji były studia prawnicze na uniwersytecie w Berlinie. Tam zetknął się z doktryną endecką, która wpłynęła na jego późniejszy światopogląd. Został członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”; wstąpił również do Towarzystwa Naukowego Polaków. Prawdopodobnie należał także do Związku Młodzieży Polskiej, tzw. Zetu.

W 1900 r., po ukończeniu studiów, powrócił do Poznania i odbył jednoroczną służbę w 5. Pułku artylerii ciężkiej.

Adwokat i przemysłowiec

W 1906 r. otworzył swoją kancelarię adwokacką w Raciborzu na Śląsku. Pełnił m.in. obowiązki sekretarza Polskiego Komitetu Wyborczego na powiat raciborski. Był w gronie założycieli w 1909 r. Polskiego Towarzystwa Demokratycznego. Zainicjował także powstanie Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid”.

W 1911 r. Ratajski zrezygnował z adwokatury i przeniósł się do Poznania, gdzie poświęcił się rodzinnym interesom. W 1908 r., po ślubie ze Stanisławą May (córką chemika i przemysłowca Romana Maya), został współposiadaczem zakładów chemicznych, działających pod nazwą „Dr Roman May-fabryka chemiczna” SA. W latach 1919-1922 Ratajski był jej dyrektorem.

Podczas pobytu w Poznaniu Ratajski rozwijał m.in. swoje zamiłowanie do turystyki. W 1913 r. założył Towarzystwo Krajoznawcze.

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. uniknął wcielenia do armii niemieckiej. W tym okresie bliżej związał się z Narodową Demokracją. W 1916 r. wstąpił do Tajnej Ligi Narodowej.

Po zakończeniu działań zbrojnych i odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Ratajski został działaczem organizacji politycznej zaboru pruskiego - Naczelnej Rady Ludowej (NRL). Początkowo kierował w niej Wydziałem Przemysłowo-Handlowym. Następnie został zastępcą komisarza NRL i kierownikiem Wydziału Politycznego. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego został wysłannikiem Komisariatu NRL do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.

Używający konspiracyjnych pseudonimów „Wartski”, „Górski” i „Wrzos” Ratajski był twórcą rozbudowanego aparatu cywilnej administracji podziemnej (liczącego w kraju ok. 30 tys. ludzi), obejmującego m.in. departamenty (odpowiedniki przedwojennych ministerstw) sprawiedliwości, oświaty i kultury, pracy i opieki społecznej, przemysłu i handlu.

Prezydent Poznania

W 1922 r. objął urząd prezydenta Poznania. Po wyborze na to stanowisko Ratajski powiedział: „Od dawna marzyłem o tym, aby miastu przysłużyć się czemkolwiek (...). Obejmując urząd prezydenta pragnę oddać życie swoje miastu w zupełności, nie mam innych ambicji ponad tą jedną, aby pozostawić dobra u potomnych pamięć”.

Ratajski był prezydentem Poznania do 1924 r., kiedy to uzyskał nominację na ministra spraw wewnętrznych w gabinecie Władysława Grabskiego. Resortowi szefował przez rok, po czym ponownie wybrany został na stanowisko prezydenta stolicy Wielkopolski.

W trakcie drugiej prezydentury obejmującej lata 1925-1934 Ratajski aktywnie działał na rzecz rozwoju i rozbudowy miasta. W 1929 r. był jednym ze współorganizatorów Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu (tzw. PeWuKi), która ukazywała dorobek niepodległej II RP. Na jej otwarciu, w obecności m.in. prezydenta RP Ignacego Mościckiego i kardynała Augusta Hlonda, Ratajski powiedział: „+Sursum corda+! Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym, na przekór hamulcom życia narodowego, Powszechna Wystawa ma wykazać bezcenne siły twórcze narodu, jego zdolność do największych wysiłków, jego zmysł organizacyjny coraz doskonalszy i płodność ducha niezwykłą”.

Wystawę odwiedziło 4,5 mln osób. „Była ewenementem kulturalnym, towarzyskim, ekonomicznym, jednym słowem ewenementem pierwszej klasy” – pisał o niej Jarosław Iwaszkiewicz.

W 1934 r. Ratajskiego wybrano na kolejną kadencję, nie objął jednak stanowiska ze względu na przeciwne stanowisko sanacyjnego Rządu.

Przeciwnik sanacji

W latach 30. Ratajski został zwolennikiem tzw. Frontu Morges – ugrupowania antysanacyjnego, tworznoego m.in. przez Ignacego Paderewskiego, gen. Władysława Sikorskiego, Wincentego Witosa i Wojciecha Korfantego.

Jako Delegat Rządu RP na kraj Ratajski był przekonany, że wojna niebawem dobiegnie końca. Zabiegał on o podporządkowanie władzy wojskowej kierownictwu cywilnemu, co powodowało spory kompetencyjne między Delegaturą a Komendą Główną ZWZ-AK.

Ratajski apelował do prezydenta Ignacego Mościckiego m.in. o zaprzestanie prześladowań opozycji i amnestię dla więźniów brzeskich. „Jest tragedią dziejową ostatnich lat, że przyznając się formalnie do demokratyzacji, w rzeczywistości wypaczyła jej podstawy i stworzyła coś pośredniego, co nikomu, prócz rzeszy czynnych biurokratów, nie dogadza” – pisał w artykule opublikowanym w piśmie „Odnowa” 25 kwietnia 1937 r.

W tym samym roku związał się z nowopowstałym Stronnictwem Pracy. Od 1938 r. był prezesem Zarządu Wojewódzkiego partii w Poznaniu.

Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. został komisarycznym prezydentem i wojewodą Poznania. Po tygodniu Niemcy zmusili go jednak do rezygnacji z obu urzędów. W 1940 r. pod zarzutem działalności konspiracyjnej został aresztowany, a następnie zmuszony do wyjazdu do Generalnego Gubernatorstwa.

Delegat Rządu RP na Kraj

Jesienią 1940 r., pod zmienionym nazwiskiem Celestyn Radwański, przyjechał do okupowanej przez Niemców Warszawy.

3 grudnia 1940 r. premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował go Delegatem Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo (następnie na cały kraj). Decyzję tą oprotestowały Polska Partia Socjalistyczna Wolność-Równość-Niepodległość i Stronnictwo Ludowe.

Wiosną 1941 r. Ratajski wyznaczył Stefana Korbońskiego na swego pełnomocnika ds. walki cywilnej oddając mu w zarząd Kierownictwo Walki Cywilnej.

Używający konspiracyjnych pseudonimów „Wartski”, „Górski” i „Wrzos” Ratajski był twórcą rozbudowanego aparatu cywilnej administracji podziemnej (liczącego w kraju ok. 30 tys. ludzi), obejmującego m.in. departamenty (odpowiedniki przedwojennych ministerstw) sprawiedliwości, oświaty i kultury, pracy i opieki społecznej, przemysłu i handlu.

W uznaniu zasług w tworzeniu struktur Polski Podziemnej w 1942 r. Ratajski został uhonorowany Orderem Virtuti Militari. W 1995 r. nadano mu pośmiertnie najwyższe polskie odznaczenie, Order Orła Białego.

Według Zarzyckiego, „Rola, jaką odegrał (Ratajski – PAP) w tworzeniu państwa podziemnego, była przełomowa. Wiadomo, że istniał już zorganizowany aparat wojskowy i polityczny. Ratajski rozpoczął natomiast odtwarzanie rozbitej przez okupanta struktury administracji cywilnej”.

Ratajski jako konspirator

Jako Delegat Rządu RP na kraj Ratajski był przekonany, że wojna niebawem dobiegnie końca. Zabiegał on o podporządkowanie władzy wojskowej kierownictwu cywilnemu, co powodowało spory kompetencyjne między Delegaturą a Komendą Główną ZWZ-AK. W ich wyniku, jak i z powodu pogorszenia się stanu zdrowia (Ratajski cierpiał na chorobę serca i żółtaczkę), 5 sierpnia 1942 r. Ratajski złożył dymisję z zajmowanego stanowiska. Funkcję delegata przejął po nim Jan Piekałkiewicz.

Cyryl Ratajski zmarł 19 października 1942 r. w Warszawie. Został pochowany pod przybranym nazwiskiem na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. W 1962 r. jego szczątki potajemnie sprowadzono do Poznania, gdzie w następnym roku spoczęły na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan.

Korboński wspominał Ratajskiego jako człowieka „kryształowej uczciwości i wielkiego patriotyzmu", który jednak nie sprawdzał się jako konspirator. „Ujmujący wszystkich swoim zapałem, lecz naiwny i nierozumiejący wielu zjawisk, a przede wszystkim konspiracji, nie potrafił myśleć i działać konstruktywnie w tych specjalnie ciężkich warunkach” – tłumaczył działacz Polskiego Państwa Podziemnego.

Czołowy przedstawiciel Stronnictwa Pracy Karol Popiel zapamiętał Ratajskiego jako „dobrego, zatroskanego i czujnego ojca pierwszego okresu działań Polski Podziemnej, opanowanego, spokojnego, dobroczynnie oddziaływującego na otoczenia starszego pana”.

W uznaniu zasług w tworzeniu struktur Polski Podziemnej w 1942 r. Ratajski został uhonorowany Orderem Virtuti Militari. W 1995 r. nadano mu pośmiertnie najwyższe polskie odznaczenie, Order Orła Białego.

Waldemar Kowalski (PAP)

wmk/ mjs/ ls/