Cyryl Ratajski. Źródło: Wikimedia Commons
80 lat temu, 19 października 1942 r., zmarł Cyryl Ratajski, adwokat, przedwojenny szef MSW, wieloletni prezydent Poznania, pierwszy Delegat Rządu na Kraj, jeden z twórców pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego.
Cyryl Ratajski urodził się 3 marca 1875 r. w Zalesiu Wielkim koło Gostynia w Wielkopolsce jako syn Wojciecha i Teofili z Filipowskich. Pochodził z rodziny chłopskiej, jego ojciec był karczmarzem. Najwcześniejszy okres jego życia przypadał na czasy intensywnej germanizacji oraz tzw. walki o kulturę (Kulturkampf) w zaborze pruskim. W celu ostatecznego złamania wpływów kultury polskiej oraz ograniczenia społecznego oddziaływania Kościoła przystąpiono wówczas do rugowania nauczania języka polskiego. Dlatego od 1882 r. Ratajski uczył się po niemiecku w pruskiej szkole elementarnej.
W 1890 r. rozpoczął naukę w gimnazjum w Poznaniu. Tam po raz pierwszy zetknął się z działalnością konspiracyjną. Związał się z Towarzystwem im. Tomasza Zana. Na potajemnych spotkaniach jego członkowie kultywowali polskie tradycje niepodległościowe, recytowali dzieła literackie, zgłębiali wiedzę historyczną i geograficzną. Organizacja odżegnywała się od prowadzenia działalności zbrojnej i stawiała na pracę organiczną. Mottem Towarzystwa były słowa Zana: „Biada ludowi, który woli brać wolność szturmem, niż stać się jej godnym przez rozum i wychowanie”.
Cyryl Ratajski (1875-1942)
W 1896 r. Ratajski został absolwentem gimnazjum i rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma III w Berlinie. Tam zetknął się z doktryną endecką, która wpłynęła na jego późniejszy światopogląd. Został członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”; wstąpił również do Towarzystwa Naukowego Polaków. Prawdopodobnie należał także do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, który blisko współpracował z Towarzystwem im. Zana.
W 1900 r., po ukończeniu studiów, wrócił do Poznania i odbył służbę w 5. Pułku artylerii ciężkiej. Ratajski, podobnie jak wielu innych polskich prawników, uznał, że droga do poprawy sytuacji Polaków w Prusach wiedzie m.in. przez otwarcie własnej kancelarii prawnej. W 1906 r. rozpoczął praktykę adwokacką w Raciborzu na Śląsku. Jednocześnie ponownie zaangażował się w działalność polskich organizacji społecznych. Pełnił m.in. obowiązki sekretarza Polskiego Komitetu Wyborczego na powiat raciborski. Był w gronie założycieli w 1909 r. Polskiego Towarzystwa Demokratycznego. Zainicjował też powstanie Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid”.
W 1908 r., po ślubie ze Stanisławą May (córką chemika i przemysłowca Romana Maya), został współposiadaczem zakładów chemicznych Dr Roman May-Fabryka Chemiczna. W 1911 r. zrezygnował z adwokatury i przeniósł się do Poznania, gdzie poświęcił się rodzinnym interesom. W latach 1919-1922 był dyrektorem rodzinnej fabryki i wciąż działał społecznie. W 1913 r. założył Towarzystwo Krajoznawcze.
Po wybuchu I wojny światowej związał się z obozem narodowej demokracji. W 1916 r. wstąpił do Tajnej Ligi Narodowej. Gdy Polska odzyskiwała niepodległość, został działaczem Naczelnej Rady Ludowej – reprezentacji politycznej Polaków w zaborze pruskim. Początkowo kierował w niej wydziałem przemysłowo-handlowym. Następnie został zastępcą komisarza NRL i kierownikiem wydziału politycznego. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego został wysłannikiem Komisariatu NRL do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.
Po wybuchu I wojny światowej związał się z obozem narodowej demokracji. W 1916 r. wstąpił do Tajnej Ligi Narodowej. Gdy Polska odzyskiwała niepodległość, został działaczem Naczelnej Rady Ludowej – reprezentacji politycznej Polaków w zaborze pruskim. Początkowo kierował w niej wydziałem przemysłowo-handlowym. Następnie został zastępcą komisarza NRL i kierownikiem wydziału politycznego. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego został wysłannikiem Komisariatu NRL do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.
Po powrocie Wielkopolski do macierzy rektor nowo powołanego Uniwersytetu Poznańskiego prof. Heliodor Święcicki ustanowił Fundację „Nauka i praca”, której zadaniem miało być wspieranie uczelni. Na jej rzecz przekazał własny, liczący prawie 3 tys. ha majątek ziemski Laski i posiadane papiery wartościowe. Jego decyzją na czele fundacji stanął Ratajski. Pełnił tę funkcję honorowo, bez wynagrodzenia, do jesieni 1939 r. Dzięki jego pracy majątek fundacji osiągnął blisko 5 mln zł - dziewięciokrotnie w porównaniu ze stanem w momencie jej założenia.
W 1922 r. Ratajski objął urząd prezydenta Poznania. Po wyborze na to stanowisko powiedział: „Od dawna marzyłem o tym, aby miastu przysłużyć się czemkolwiek […]. Obejmując urząd prezydenta, pragnę oddać życie swoje miastu w zupełności, nie mam innych ambicji ponad tą jedną, aby pozostawić dobra u potomnych pamięć”. Ratajski był prezydentem Poznania do 1924 r., kiedy to uzyskał nominację na ministra spraw wewnętrznych w gabinecie Władysława Grabskiego. Resortowi szefował przez rok, po czym ponownie został wybrany na stanowisko prezydenta stolicy Wielkopolski.
Ignacy Mościcki (1867-1946)
W trakcie drugiej prezydentury obejmującej lata 1925-1934 aktywnie działał na rzecz rozwoju i rozbudowy miasta. W 1929 r. był jednym ze współorganizatorów Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, która ukazywała dorobek niepodległej II RP. Na jej otwarciu, w obecności m.in. prezydenta RP Ignacego Mościckiego i kard. Augusta Hlonda, Ratajski powiedział: „Sursum corda! Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym, na przekór hamulcom życia narodowego, Powszechna Wystawa ma wykazać bezcenne siły twórcze narodu, jego zdolność do największych wysiłków, jego zmysł organizacyjny coraz doskonalszy i płodność ducha niezwykłą”. Wystawę odwiedziło 4,5 mln osób.
W 1934 r. Ratajskiego wybrano na kolejną kadencję, nie objął jednak stanowiska ze względu na sprzeciw sanacyjnego rządu. W odpowiedzi na działania „sanatorów” Ratajski został zwolennikiem tzw. Frontu Morges – tworzonego pod patronatem Ignacego Jana Paderewskiego, pod kierunkiem gen. Władysława Sikorskiego, Wincentego Witosa i Wojciecha Korfantego.
Ratajski apelował do prezydenta Mościckiego m.in. o zaprzestanie prześladowań opozycji i amnestię dla więźniów brzeskich. „Jest tragedią dziejową ostatnich lat, że przyznając się formalnie do demokratyzacji, [sanacja - przyp. PAP] w rzeczywistości wypaczyła jej podstawy i stworzyła coś pośredniego, co nikomu, prócz rzeszy czynnych biurokratów, nie dogadza” – pisał w artykule opublikowanym w piśmie „Odnowa” 25 kwietnia 1937 r. W tym samym roku związał się z nowo powstałym Stronnictwem Pracy. Od 1938 r. był prezesem zarządu wojewódzkiego partii w Poznaniu.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. został komisarycznym prezydentem i wojewodą Poznania. Pozostał w mieście, mimo że ewakuowała się większość urzędników państwowych. Po dwóch dniach od zajęcia Poznania Niemcy zmusili go jednak do rezygnacji z obu urzędów. W 1940 r. pod zarzutem działalności konspiracyjnej został aresztowany, a następnie zmuszony do wyjazdu do Generalnego Gubernatorstwa.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. został komisarycznym prezydentem i wojewodą Poznania. Pozostał w mieście, mimo że ewakuowała się większość urzędników państwowych. Po dwóch dniach od zajęcia Poznania Niemcy zmusili go jednak do rezygnacji z obu urzędów. W 1940 r. pod zarzutem działalności konspiracyjnej został aresztowany, a następnie zmuszony do wyjazdu do Generalnego Gubernatorstwa.
Jesienią 1940 r., pod zmienionym nazwiskiem Celestyn Radwański, przyjechał do okupowanej przez Niemców Warszawy. 3 grudnia 1940 r. prezydent RP Władysław Raczkiewicz, na wniosek premiera gen. Władysława Sikorskiego mianował go Delegatem Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo (następnie na cały kraj). Decyzję tą oprotestowały Polska Partia Socjalistyczna – Wolność-Równość-Niepodległość i Stronnictwo Ludowe. Obydwa ugrupowania zaproponowały na Delegata Jana Piekałkiewicza, a na jego zastępcę Józefa Cyrankiewicza z PPS.
Wiosną 1941 r. Ratajski wyznaczył Stefana Korbońskiego na pełnomocnika ds. walki cywilnej, zlecając mu zarządzanie Kierownictwem Walki Cywilnej. Używający konspiracyjnych pseudonimów Wartski, Górski i Wrzos, Ratajski był twórcą rozbudowanego aparatu cywilnej administracji podziemnej (liczącego w kraju ok. 30 tys. ludzi), obejmującego m.in. departamenty (odpowiedniki przedwojennych ministerstw) sprawiedliwości, oświaty i kultury, pracy i opieki społecznej, przemysłu i handlu. Według biografa Ratajskiego Andrzej Zarzyckiego rola pierwszego Delegata Rządu na Kraj w „tworzeniu państwa podziemnego, była przełomowa. Wiadomo, że istniał już zorganizowany aparat wojskowy i polityczny. Ratajski rozpoczął natomiast odtwarzanie rozbitej przez okupanta struktury administracji cywilnej”.
Jako Delegat Rządu RP na Kraj Ratajski był przekonany, że wojna niebawem dobiegnie końca. Zabiegał on o podporządkowanie władzy wojskowej kierownictwu cywilnemu, co powodowało spory kompetencyjne między Delegaturą a Komendą Główną Armii Krajowej. W ich wyniku, jak i z powodu pogorszenia się stanu zdrowia (Ratajski cierpiał na chorobę serca i żółtaczkę), 5 sierpnia 1942 r. Ratajski złożył dymisję z zajmowanego stanowiska. Funkcję delegata przejął po nim Jan Piekałkiewicz.
Cyryl Ratajski zmarł 19 października 1942 r. w Warszawie. Został pochowany pod przybranym nazwiskiem na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. W 1962 r. jego szczątki potajemnie sprowadzono do Poznania, gdzie w następnym roku spoczęły na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan.
Czołowy przedstawiciel Stronnictwa Pracy Karol Popiel zapamiętał Ratajskiego jako „dobrego, zatroskanego i czujnego ojca pierwszego okresu działań Polski Podziemnej, opanowanego, spokojnego, dobroczynnie oddziaływującego na otoczenia starszego pana”.
25 lat temu zmarł Stefan Korboński - współzałożyciel Polskiego Państwa Podziemnego
Stefan Korboński opisywał Ratajskiego jako człowieka „kryształowej uczciwości i wielkiego patriotyzmu”, który jednak nie sprawdzał się jako konspirator. „Ujmujący wszystkich swoim zapałem, lecz naiwny i nierozumiejący wielu zjawisk, a przede wszystkim konspiracji, nie potrafił myśleć i działać konstruktywnie w tych specjalnie ciężkich warunkach” – wspominał działacz Polskiego Państwa Podziemnego. Dodawał, że dzięki Ratajskiemu „Delegatura otrzymała te formy organizacyjne, które przetrwały do końca okupacji niemieckiej”.
W uznaniu zasług w tworzeniu struktur Polskiego Państwa Podziemnego w 1942 r. Ratajski został uhonorowany Orderem Virtuti Militari. W 1995 r. nadano mu pośmiertnie najwyższe polskie odznaczenie, Order Orła Białego.
„Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym podejmował swe zadania Cyryl Ratajski, w różnych okresach życia. Zarówno w czasie, gdy Polska istniała na mapie, a sam był niemieckim poddanym, jak i w latach II Rzeczypospolitej, którą współtworzył, oraz w tragicznych dniach września 1939 r. […]. Wreszcie, kiedy sprawował funkcję Delegata Rządu. […]. W żadnych z tych okresów nie poddał się zniechęceniu i rozpaczy. Wykazał się żarliwym patriotyzmem oraz pozytywistycznym i realistycznym stosunkiem do rzeczywistości” – scharakteryzował postać Ratajskiego Andrzej Zarzycki, autor biografii „Cyryl Ratajski 1875-1942”.(PAP)
„Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym podejmował swe zadania Cyryl Ratajski, w różnych okresach życia. Zarówno w czasie, gdy Polska istniała na mapie, a sam był niemieckim poddanym, jak i w latach II Rzeczypospolitej, którą współtworzył, oraz w tragicznych dniach września 1939 r. […]. Wreszcie, kiedy sprawował funkcję Delegata Rządu. […]. W żadnych z tych okresów nie poddał się zniechęceniu i rozpaczy. Wykazał się żarliwym patriotyzmem oraz pozytywistycznym i realistycznym stosunkiem do rzeczywistości” – scharakteryzował postać Ratajskiego Andrzej Zarzycki, autor biografii „Cyryl Ratajski 1875-1942”.(PAP)
wmk/ szuk/ pat/
