„Polonia – Rok 1863” Jana Matejki. Źródło: Wikimedia Commons
Wybuch największego zrywu doby zaborów poprzedzał długi okres napięcia i topniejących nadziei na zmianę wymierzonej w Polaków polityki imperium rosyjskiego. Bezpośrednim powodem wybuchu insurekcji była branka ogłoszona przez Aleksandra Wielopolskiego w styczniu 1863 r.
Okres przedpowstaniowy
1860
11 czerwca - W Warszawie odbył się pogrzeb Katarzyny Sowińskiej, wdowy po obrońcy Woli podczas Powstania Listopadowego gen. Józefie Sowińskim obrońcy. Kondukt żałobny podążający ulicami miasta na cmentarz ewangelicko-reformowany na Woli liczył kilkanaście tysięcy warszawiaków i zamienił się w wielką manifestacją patriotyczną. Zaskoczone władze rosyjskie nie podjęły jakichkolwiek działań.
29 listopada - W Warszawie odbyły się demonstracje w trzydziestą rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego.
1861
27 lutego - Podczas manifestacji patriotycznej w Warszawie od kul wojska rosyjskiego zginęło 5 osób. Powstała Delegacja Miejska, która miała na celu powstrzymanie rozlewu krwi.
28 lutego - Towarzystwo Rolnicze i Delegacja Miejska w adresie do cara Aleksandra II, złożonym namiestnikowi Królestwa Polskiego Michaiłowi Gorczakowowi, ogłosiły, że Polacy w rodzinie ludów europejskich są pozbawieni „koniecznych warunków bytu, bez których żadna społeczność dojść nie może do poznania celów, dla których ją Opatrzność do życia powołała”.
2 marca - W Warszawie odbył się pogrzeb pięciu poległych. W kolejnych dniach członkowie Delegacji Miejskiej wynegocjowali wypuszczenie z Cytadeli większości więźniów politycznych.
27 marca - Margrabia Aleksander Wielopolski objął urząd dyrektora przywróconej przez cara Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i rozpoczął „polonizację” oświaty.
6 kwietnia - Wielopolski rozwiązał Towarzystwo Rolnicze.
8 kwietnia - Podczas tłumienia kolejnej demonstracji wojsko rosyjskie zastrzeliło w Warszawie co najmniej 100 osób, kilkaset zostało rannych.
5 października - Zmarł prymas Królestwa Polskiego, arcybiskup warszawski Antoni Melchior Fijałkowski. Jego pogrzeb był jedną z największych manifestacji patriotycznych przed wybuchem Powstania Styczniowego.
14 października - Władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny w Warszawie.
15 października - W Warszawie i całym Królestwie Polskim odbyły się nabożeństwa żałobne w rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Wojsko rosyjskie usunęło wiernych ze świątyń w Warszawie.
17 października - Powstał Komitet Miejski ugrupowania „czerwonych”, mający przygotować powstanie, przekształcony w 1862 w Centralny Komitet Narodowy.
Grudzień - Powstała Dyrekcja Wiejska – przedstawicielstwo „białych”.
1862
22 maja - Car Aleksander II mianował Wielopolskiego naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Namiestnikiem Królestwa Polskiego został wielki książę Konstanty.
Czerwiec - Działalność rozpoczęła Szkoła Główna Warszawska – polskojęzyczna szkoła wyższa powołana w ramach reform Wielopolskiego.
Czerwiec-sierpień - Nieudane zamachy na Konstantego i Wielopolskiego. Zamachowcy zostali skazani na kary śmierci i straceni na stokach Cytadeli.
14 lipca - Aresztowano Jarosława Dąbrowskiego, jednego z przywódców „czerwonych”, autora wojskowego planu powstania.
12 sierpnia - Komitet Centralny Narodowy w odezwie do chłopów, obiecał uwłaszczenie za wykupem, a w odezwie do Żydów, pełne równouprawnienie.
1 września - Komitet Centralny Narodowy ogłosił się przedstawicielem całego narodu.
6 października - W otoczeniu Wielopolskiego pojawiła się zapowiedź branki – poboru wytypowanych osób, która według intencji Wielopolskiego miała rozbić konspirację i uniemożliwić wywołanie powstania.
1863
14/15 stycznia - Początek branki w Warszawie. W lasach wokół miasta powstały pierwsze oddziały złożone z uciekinierów pragnących uniknąć branki.
Zapadła decyzja Komitetu Centralnego Narodowego o rozpoczęciu walki.
19 stycznia - Komitet Centralny Narodowy uchwalił powierzenie dyktatury i naczelnego dowództwa powstania gen. Ludwikowi Mierosławskiemu.
Powstanie Styczniowe
22 stycznia - KCN przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy i wydał odezwę wzywającą do walki. Nieudany atak powstańców pod dowództwem Zygmunta Padlewskiego na Płock.
6-7 lutego - Dwudniowe walki powstańców z wojskami rosyjskimi w Siemiatyczach, zakończone sukcesem Rosjan i spaleniem przez nich miasteczka.
17 lutego - Do Królestwa Polskiego przybył Ludwik Mierosławski, który objął dyktaturę.
19 lutego - Przegrana potyczka Mierosławskiego pod Krzywosądzem, po kilku dniach dowódca opuścił Królestwo Polskie.
24 lutego - Nierozstrzygnięta bitwa oddziału gen. Mariana Langiewicza w Małogoszczy.
11 marca - Marian Langiewicz objął dyktaturę.
18 marca - Korpus Langiewicza odniósł zwycięstwo pod Grochowiskami.
19 marca - Podczas próby przejścia przez granicę Langiewicz został zatrzymany przez Austriaków. Władze nad powstaniem objął Tymczasowy Rząd Narodowy.
12 kwietnia - Władze rosyjskie ogłosiły amnestię dla powstańców, jeśli złożą w określonym czasie broń. W pojedynku zginął Stefan Bobrowski, jeden z najzdolniejszych politycznych przywódców powstania.
17 kwietnia - Mocarstwa europejskie – Wielka Brytania, Austria, Francja – wystosowały do Rosji notę dyplomatyczną w sprawie polskiej. Jej postulaty zostały odrzucone przez Petersburg.
10 maja - Tymczasowy Rząd Narodowy przekształcił się w Rząd Narodowy.
15 maja - W Płocku stracony został Zygmunt Padlewski, dowódca jednego z największych zgrupowań sił powstańczych.
6 czerwca - Z Kasy Głównej Królestwa Polskiego Aleksander Waszkowski wykradł kilka milionów rubli.
27 czerwca - W Wilnie stracono Zygmunta Sierakowskiego, dowódcę Powstania na Żmudzi.
Czerwiec - Wielopolski złożył podanie o urlop i na zawsze wyjechał z Królestwa Polskiego.
8 sierpnia - Oddział gen. Michała Heydenricha odniósł zwycięstwo w bitwie pod Żyrzynem.
Sierpień - Wielki książę Konstanty został odwołany z funkcji naczelnika.
17 października - Romuald Traugutt objął dyktaturę.
6 listopada - W potyczce pod Jaworem Soleckim zginął płk Dionizy Czachowski, naczelnik wojenny województwa sandomierskiego
15 grudnia - Romuald Traugutt wydał rozkaz reorganizacji powstańczych sił zbrojnych, mający na celu przekształcenie sił partyzanckich w regularną armię.
1864
21 lutego - Klęska wojsk powstańczych w bitwie pod Opatowem, jednej z ostatnich większych batalii zrywu.
2 marca - Rosjanie opublikowali dekret cara Aleksandra II o uwłaszczeniu chłopów.
11 kwietnia - W Warszawie aresztowano Romualda Traugutta.
5 sierpnia - Na stokach Cytadeli Warszawskiej, w obecności tysięcy mieszkańców miasta stracono Romualda Traugutta i czterech jego współpracowników.
19 grudnia - Aresztowano Aleksandra Waszkowskiego, ostatniego powstańczego naczelnika Warszawy. Został stracony 17 lutego 1865 r.
23 grudnia - W Berlinie zakończył się, rozpoczęty 7 lipca, proces 138 uczestników powstania styczniowego i członków organizacji narodowej z zaboru pruskiego przemycających broń do Królestwa Polskiego. Zapadło 11 zaocznych wyroków śmierci, 27 skazano na kary do 2 lat więzienia, 45 uniewinniono, a 55 uwolniono od zarzutu zdrady stanu.
24 grudnia - Patrol kozacki rozbił we wsi Przewózki konny oddział powstańczy dowodzony przez kapelana sił powstańczych ks. Stanisława Brzóskę. Kilku powstańców zginęło, a dowódca ukrywał się przed Rosjanami do końca kwietnia 1865 r. 23 maja 1865 r. został stracony na rynku w Sokołowie Podlaskim. Brzóska był ostatnim powstańcem, który utrzymał się w Królestwie do wiosny 1865 roku.(PAP)
Autor: Michał Szukała
szuk/ pat/
