Jedna z Polek uczestniczących w uroczystości poświęcenia polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu, 2000 r. PAP/Przemek Wierzchowski
Polskie groby i miejsca pamięci w Rosji znajdują się od Syberii po obwód królewiecki. To miejsca spoczynku zesłańców i ofiar represji, a także Polaków, którzy żyli i działali na terytorium imperium rosyjskiego. Groby z XX w., w tym symboliczne, upamiętniają ofiary totalitaryzmów.
Polskie Cmentarze Wojenne, gdzie spoczywają ofiary zbrodni katyńskiej, znajdują się w Katyniu (obwód smoleński) i Miednoje (obwód twerski). Spoczywają na nich polscy jeńcy wojenni zamordowani wiosną 1940 r. przez NKWD z rozkazu Józefa Stalina.
Na Cmentarzu Dońskim w Moskwie znajdują się symboliczne mogiły przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, skazanych w procesie szesnastu: gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka” i zastępcy Delegata Rządu RP na Kraj, Stanisława Jasiukowicza „Opolskiego”. Obaj zginęli w 1946 r. więzieniu na moskiewskich Butyrkach.
Liczne miejsca pamięci związane są z deportacjami w głąb Rosji setek tysięcy Polaków - mieszkańców wschodnich terenów II RP, które Armia Czerwona zajęła po 17 września 1939 r. Mogiły deportowanych rozrzucone są m.in. po obwodzie archangielskim, Republice Komi, obwodzie wołogodzkim, Karelii, obwodzie swierdłowskim, Kraju Permskim, obwodzie kostromskim, Kraju Krasnojarskim, obwodzie irkuckim, Kraju Ałtajskim i obwodzie orenburskim.
Polacy, wśród wielu innych narodowości, spoczywają w miejscach masowych egzekucji i pochówków ofiar stalinowskiego „wielkiego terroru” lat 30. XX w. Wśród najbardziej znanych takich miejsc są: dawny poligon NKWD w Butowie pod Moskwą, uroczysko Piwowaricha pod Irkuckiem, a w Petersburgu – Cmentarz Lewaszowski. W 2023 r. z tego cmentarza potajemnie usunięto pomnik upamiętniający Polaków. Również w 2023 r. usunięto pod pretekstem reorganizacji alejek symboliczną polską mogiłę w Piwowarisze.
W obwodzie królewieckim znajdują się miejsca pamięci związane z II wojną światową. Są to: dawny niemiecki obóz koncentracyjny Hohenbruch (niedaleko miejscowości Gromowo), dawny obóz jeniecki Stalag I A Stablack (koło Bagrationowska) oraz pomnik ofiar Holokaustu w okolicach miejscowości Jantarnyj (dawne Palmniki/Palmnicken).
Nie tylko w okolicach dnia Wszystkich Świętych, lecz także w kwietniu i przy innych okazjach polscy dyplomaci odwiedzają miejsce katastrofy smoleńskiej z 10 kwietnia 2010 r. przy lotnisku Siewiernyj.
Na Syberii znajdują się polskie cmentarze z wieku XIX i przełomu wieków, związane nie tylko z zesłaniami, ale i emigracją ekonomiczną. Nekropolie takie są m.in. w Wierszynie (w obwodzie irkuckim), Wilence, Kanoku i Alaksandrówce (w Kraju Krasnojarskim), Białymstoku (w obwodzie tomskim) oraz Despotzenowce, Botwino i Hryniewiczach (w obwodzie omskim). W syberyjskich miastach Polacy spoczywają też na katolickich częściach tamtejszych cmentarzy prawosławnych; największa taka "polska część" znajduje się na Cmentarzu Troickim w Krasnojarsku.
W tym roku polscy dyplomaci złożyli kwiaty i zapalili znicze w miejscu pochówku gen. Kazimierza Tumidajskiego w miejscowości Nowikowo pod Skopinem (obwód riazański). W latach 1944-49 w Nowikowie zlokalizowany był szpital specjalny NKWD dla jeńców wojennych i internowanych, do którego kierowano więźniów z obozu Diagilewie koło Riazania. Gen. Tumidajski, aresztowany przez NKWD w lipcu 1944 r., był więźniem obozu i w 1947 r. organizował tam strajk głodowy. Osłabiony, przewieziony został do szpitala w Nowikowie, gdzie zmarł w wyniku uduszenia podczas próby przymusowego karmienia. W oficjalnych dokumentach jako przyczynę śmierci podano zawał serca. W 1991 r. jego prochy zostały ekshumowane z cmentarza szpitalnego w Nowikowie i przewiezione do Lublina, gdzie spoczęły na cmentarzu wojskowym.
Anna Wróbel (PAP)
awl/ szm/ ktl/
