Order Virtuti Militari – „nagroda wybitnych czynów wojennych”

„Krzyż orderu wojennego +Virtuti Militari+ jest metalowym krzyżem czteroramiennym, zakończonym na rogach kulkami: w klasie I, II i III krzyżem czarno-emaljowanym z obramowaniami złotemi, w klasie IV krzyżem złotym z czarną prążka z emalji, w klasie V - krzyżem srebrnym z czarną prążka z emalji. Na ramionach krzyża umieszczony jest napis: +Virtuti Militari+. W środku krzyża, w wieńcu laurowym zielonym, na tarczy złotej umieszczony jest orzeł biały, emaljowany, w kształcie z roku 1792, na odwrotnej, również złotej tarczy, umieszczony jest napis: +Honor i Ojczyzna+ oraz data +1792+; napis ten otoczony jest wieńcem laurowym zielonym” – głosił tekst ustawy.

Szczegółowo wskazano w niej sposób noszenia najwyższego polskiego odznaczenia wojskowego - „na wstędze niebieskiej z czarnemi po obu brzegach prążkami”; określono też warunki przyznawania orderu z podziałem na poszczególne klasy. Jak stwierdzono w dokumencie, Order Virtuti Militari „jest nagrodą wybitnych czynów wojennych, połączonych z całkowitą ofiarnością w myśl hasła +Honor i Ojczyzna+".

Tylko dla wybrańców

W zależności od kategorii (klasy) orderu, przyznawano Krzyże: Wielki, Komandorski, Kawalerski, Złoty i Srebrny. Pierwszy z wymienionych - Krzyż Wielki - przysługiwać miał Naczelnemu Wodzowi za zwycięską wojnę oraz w szczególnych przypadkach wysokim rangą dowódcom, którzy w znaczący sposób wykazali się w czasie zbrojnego konfliktu.

Obywatelom polskim odznaczonym VM przysługiwała dożywotnia pensja wynosząca 300 zł rocznie. Ponadto mieli prawo pierwszeństwa przy obsadzaniu urzędów państwowych i samorządowych, nadawaniu ziemi, przyjmowaniu do zakładów inwalidów, a także prawo do pierwszeństwa honorów w armii oraz pogrzebu z zachowaniem ceremoniału wojskowego, przysługującego oficerom służby czynnej.

Z kolei krzyż Srebrny - najniższy rangą - miał zgodnie z ustawą honorować oficera „za śmiały i pełen inicjatywy czyn bojowy i osobistego męstwa, połączony z umiejętnem i skutecznem dowodzeniem”, a także żołnierza, który „swoim przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybitnego czynu bojowego, względnie był przykładem niezwykłego osobistego męstwa”. Ponadto, jak stwierdzała ustawa, Krzyżem Srebrnym VM mogli być honorowani także cywile oraz jednostki zbiorowe - oddziały, miasta, korporacje itp. - „za okazanie niezwykłego męstwa”.

Ustawa sprzed 82 lat określała też zakres przywilejów kawalerów orderu, które w porównaniu z latami wcześniejszymi uległy rozszerzeniu. Każdy odznaczony VM mógł liczyć na 80 proc. zniżkę na przejazd koleją, pomoc w zakresie leczenia chorób, będących efektem służby wojskowej podczas wojny; państwo było też zobowiązane zapewnić pracę lub odpowiednie świadczenia finansowe kawalerowi orderu (uprawnienia te regulowało rozporządzenie ministra spraw wojskowych z 3 września 1934 roku).

Obywatelom polskim odznaczonym VM przysługiwała też dożywotnia pensja wynosząca 300 zł rocznie. Ponadto mieli prawo pierwszeństwa przy obsadzaniu urzędów państwowych i samorządowych, nadawaniu ziemi, przyjmowaniu do zakładów inwalidów, a także prawo do pierwszeństwa honorów w armii oraz pogrzebu z zachowaniem ceremoniału wojskowego, przysługującego oficerom służby czynnej.

Zgodnie z ustawą, wszyscy odznaczeni VM legitymujący się polskim obywatelstwem tworzyli Zgromadzenie Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari, na czele którego stała Kapituła, której przewodniczył Kanclerz mianowany przez Naczelnego Wodza (lub ew. Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych).

Geneza Virtuti Militari

Order Virtuti Militari to najwyższe polskie odznaczenie przyznawane za zasługi wojenne, a zarazem najstarszy order za zasługi militarne przyznawany na świecie do chwili obecnej. Jego geneza sięga końca XVIII wieku. Dewiza „Virtuti Militari” (łac. Cnocie Wojskowej, Męstwu Żołnierskiemu) po raz pierwszy pojawiła się na medalach wybitych z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 15 czerwca 1792 r. w Warszawie.

Pierwszymi kawalerami orderu zostali odznaczający się męstwem uczestnicy bitwy pod Zieleńcami, stoczonej z Rosjanami 18 czerwca 1792 roku w ramach wojny w obronie Konstytucji 3 Maja. Kilka dni później, na wniosek głównodowodzącego ks. Józefa Poniatowskiego, król przesłał do obozu wojsk polskich 20 orderów VM pierwszej klasy oraz 40 – drugiej klasy. Honoru odznaczenia medalami dostąpili m.in. książę Józef Poniatowski oraz generałowie Tadeusz Kościuszko i Michał Wielhorski.

Odznaczenie, zniesione po klęsce wojny 1792 roku, reaktywowano dopiero po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Jego władca Fryderyk August przywrócił nadawanie orderu „Dekretem względem rozdawnictwa Krzyżów Wojskowych”, wydanym w 1807 roku. Od tej pory odznaczenie nosiło nazwę Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego. Ustanowiono jego pięć klas, a podział ten obowiązuje do dziś.

Order Virtuti Militari to najwyższe polskie odznaczenie przyznawane za zasługi wojenne, a zarazem najstarszy order za zasługi militarne przyznawany na świecie do chwili obecnej. Jego geneza sięga końca XVIII w. Dewiza „Virtuti Militari” (łac. Cnocie Wojskowej, Męstwu Żołnierskiemu) po raz pierwszy pojawiła się na medalach wybitych z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 15 czerwca 1792 r. w Warszawie.

„Być w bitwie, oblegać twierdzę, odnieść w walce z nieprzyjacielem ranę, albo wpaść w niewolę jest długiem i przeznaczeniem każdego, który się w obronie swej Ojczyzny poświęcił. Nagroda Orderu Kkrzyża Wojskowego, stosownie do pierwiastków swej ustawy zasad należy się dziełom rzadkim i wyższym nad powinność pospolitą” – pisał o VM minister wojny ks. Poniatowski w rozkazie z 22 lutego 1808 roku.

Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 roku po raz kolejny zmodyfikowano nazwę orderu – od tej pory VM było znane jako Order Wojskowy Polski. Przyznawano go także powstańcom listopadowym za poświęcenie w walce o niepodległość. Zdławienie zrywu w 1831 r. oznaczało zniesienie przez cara Mikołaja I polskiego orderu. W jego zamian władze rosyjskie wprowadziły Polską Odznakę Zaszczytną, nadawaną weteranom walk z „polskimi buntownikami”.

W Polsce międzywojennej

Order VM w wersji sprzed zaborów został przywrócony dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. „Order wojskowy „Virtuti Militari” jest nagrodą czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny” - zapisano w ustawie sejmowej z 1 sierpnia 1919 roku., przywracającej order VM.

W okresie II RP zaszczytu uhonorowania orderem VM dostąpiło wielu weteranów walk o kształt granic państwowych. Odznaczenie to przyznano także miastu Lwów, które bohatersko odparło ukraińskie ataki w latach 1918-1919.

„Tu [we Lwowie] codziennie walczyć trzeba było o nadzieję, codziennie walczyć o siłę wytrwania. Ludność stawała się wojskiem, wojsko stawało się ludnością. I kiedym ja, jako sędzia wojskowy dający nagrody, odznaczający ludzi, myślał nad kampanią pod Lwowem, to wielkie zasługi waszego miasta oceniłem tak, jak gdybym miał jednego zbiorowego żołnierza, dobrego żołnierza i ozdobiłem Lwów Krzyżem Orderu Virtuti Militari, tak, że wy jesteście jedynym miastem w Polsce, które z mojej ręki jako Naczelnego Wodza za pracę wojenną, za wytrzymałość otrzymało ten order” - mówił w 1920 roku podczas uroczystej dekoracji herbu Lwowa zaszczytnym orderem marszałek Józef Piłsudski.

W Polsce międzywojennej nadano ogółem 6569 Orderów VM, przy czym odznaczeń najwyższej klasy - zaledwie sześć. Zaszczytu takiego dostąpili marszałkowie: Józef Piłsudski i Ferdynand Foch, oraz królowie: Rumunii - Ferdynand I Hohenzollern-Sigmaringen, Belgów - Albert I, Serbów, Chorwatów i Słoweńców - Aleksander I, a także Włoch - Wiktor Emanuel III.

W latach wojny i komunizmu

Po klęsce kampanii 1939 roku o przyznawaniu najważniejszego orderu za zasługi wojenne decydował Naczelny Wódz – stanowisko to pełnili kolejno generałowie: Władysław Sikorski, Kazimierz Sosnkowski, Tadeusz Bór-Komorowski i Władysław Anders. Ten ostatni był w dziejach Polski jedynym kawalerem czterech klas Orderu VM (Krzyży Komandorskiego, Kawalerskiego, Złotego i Srebrnego).

W czasie II wojny światowej Order VM przyznano m.in. Warszawie – za bohaterską obronę we wrześniu 1939 r. Odznaczeniem udekorowano także sztandar Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, która w 1940 r.oku wsławiła się w walkach o norweski port Narwik.

Ordery VM nadawały także władze komunistyczne po II wojnie światowej. O wręczaniu odznaczenia nie decydowała jednak kapituła orderu, a Rada Państwa (do 1952 roku ordery wręczał prezydent Bolesław Bierut). Powszechne oburzenie wzbudziło m.in. uhonorowanie VM oficera NKWD współodpowiedzialnego za zbrodnię katyńską, Iwana Sierowa. Order odebrano mu dopiero w 1995 roku.

26 tysięcy dam i kawalerów orderu

Do tej pory najważniejszym polskim orderem wojskowym odznaczono ok. 26 tys. osób - zarówno Polaków, jak i obcokrajowców. Są wśród nich żołnierze insurekcji kościuszkowskiej, powstania listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego i powstań śląskich; weterani walk o niepodległość w latach 1914-1918 oraz wojny polsko-bolszewickiej, ponadto uczestnicy II wojny światowej – żołnierze Wojska Polskiego w czasie kampanii polskiej, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej.
W gronie odznaczonych są także kobiety - pierwszą damą Orderu VM została Joanna Żubrowa, sierżant Armii Księstwa Warszawskiego. Z kolei najmłodszym kawalerem Orderu VM pozostaje do dziś 13-letni gimnazjalista Antoni Petrykiewicz, który został śmiertelnie ranny podczas obrony Lwowa w 1918 roku.

Zgodnie z obowiązującymi dziś zasadami wręczania orderów, krzyże VM mogą być przyznawane podczas wojny lub maksymalnie pięć lat po jej zakończeniu. Odznaczeń dokonuje głowa państwa na wniosek kapituły.

„Byłoby rzeczą wspaniałą, gdyby (...) mogło powstać stowarzyszenie potomków dam i kawalerów Orderu Virtuti Militari. Tak aby zorganizowana wspólnie wielka siła tradycji polskich rodzin, tradycji wolnościowych, służenia ojczyźnie aż do końca - trwała i służyła, dzisiaj i w przyszłości, pamięci i kształtowaniu postaw obywatelskich, patriotycznych następnych polskich pokoleń” - mówił 18 czerwca 2012 roku w Warszawie prezydent Bronisław Komorowski. Tego dnia odbyły się uroczystości państwowe z okazji 220. rocznicy ustanowienia orderu, którego przyznanie stanowi największy honor dla każdego żołnierza.

Waldemar Kowalski