Urodził się 24 czerwca 1838 roku w Krakowie. Jego ojciec - nauczyciel muzyki, miał czeskie korzenie, zaś matka pochodziła z polsko-niemieckiej rodziny trudniącej się rymarstwem.
Od dzieciństwa Jan wykazywał się dużym talentem plastycznym. Uczęszczał do krakowskiego Gimnazjum św. Anny, zaś w 1858 r. dzięki stypendium wyjechał na studia do Monachium.
Po ich zakończeniu i powrocie do rodzinnego miasta wynajął małą, z uwagi na kiepski stan finansowy, pracownię, gdzie w 1862 r. namalował jedno ze swoich najbardziej znanych dzieł - "Stańczyka".
W 1863 r. z powodu słabego wzroku nie przyłączył się do Powstania Styczniowego, jednak wspierał walczących finansowo i pomagał w transporcie broni.
Klęska kolejnego już zrywu powstańczego wpłynęła na porzucenie przez Matejkę cenionego przez niego malarstwa religijnego i skupienie się na przedstawianiu wydarzeń i postaci historycznych.
Wiele jego obrazów nie zawierało ścisłej prawdy historycznej, czasem umieszczał na nich postacie w rzeczywistości nie uczestniczące w wydarzeniach, przez co chciał bardziej przybliżyć idee wydarzeń niż nauczać historii w klasyczny sposób.
Twórczość Matejki
W 1864 r. powszechne uznanie zdobył obraz Matejki "Kazanie Skargi". Dochód z biletów na wystawę, gdzie prezentowano dzieło, artysta przekazał na pomoc sierotom. Sprzedaż obrazu umożliwiła mu w tym samym roku poślubienie Teodory Giebułtowskiej. Małżonkowie dochowali się piątki dzieci, a Teodora stała się muzą malarza. Jej rysy artysta nadał prawie wszystkim kobiecym postaciom na swoich obrazach.
"Kazanie Skargi" oraz kolejny obraz malarza "Rejtan" zostały nagrodzone Złotym Medalem. W 1870 r. Matejko za obraz "Unia Lubelska" otrzymał francuską Legię Honorową. Jego sytuacja finansowa bardzo się poprawiła i przeniósł się wraz z rodziną na położoną w centrum Krakowa ul. Floriańską. Objął także funkcję dyrektora będącej w trudnym położeniu krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych.
Prowadził działalność dobroczynną, m.in. dofinansowywał budżet miasta, wspomagał biednych, przekazywał często obrazy na rzecz państwa lub organizował darmowe wystawy. Uczestniczył w ratowaniu zabytków Krakowa. Brał udział w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków oraz komisji konserwatorskich w czasie odnawiania ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji budynku Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889).
Styl Matejki
Uczestniczył w pracach naukowo-badawczych i był autorem rysunków inwentaryzacyjnych w okresie otwierania znajdujących się w katedrze na Wawelu grobów Kazimierza Wielkiego (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887).
Obrazy Matejki charakteryzuje nie tylko kunszt wykonania, ale także komponowanie wielopostaciowych i panoramicznych scen, świetnie zaaranżowanych z precyzyjnie przedstawionymi postaciami pełnymi ekspresji. Prace artysty cechuje pełnia barw, precyzja konturu i dopracowane szczegóły. Z czasem w obrazach Matejki widać tendencję do pogłębienia dramaturgii scen oraz drobiazgowego odtwarzania strojów, wnętrz czy sprzętów.
Indywidualny styl malarski Matejki ukształtował się ok. połowy lat 60. XIX wieku. W uznaniu jego talentu uczyniono go honorowym członkiem Akademii paryskiej, wiedeńskiej, praskiej i berlińskiej oraz Akademii Rafaelowskiej w Urbino.
Jan Matejko zmarł po krwotoku 31 października 1893 r.
Jego uczniami byli m.in. znani przedstawiciele polskiego modernizmu Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Maurycy Gottlieb i Jacek Malczewski.
akn/ wmk
