W latach 2000-2002 z inicjatywy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP zrealizowany został jeden z największych projektów polskiego muzealnictwa poza granicami kraju – utworzenie w dawnym dworku rodziny Słowackich w Krzemieńcu Muzeum Juliusza Słowackiego.
Rozmowy ze stroną ukraińską na temat powołania tej placówki zostały podjęte w 1996 r. Jednak dopiero na początku 1999 roku, w ramach przygotowań do obchodów 190 rocznicy urodzin oraz 150 rocznicy śmierci Juliusza Słowackiego, przedstawiciele rządów Polski i Ukrainy podjęli wstępne ustalenia dotyczące remontu budynku i utworzenia w nim muzeum poety.
Prace remontowo-konserwatorskie, w całości sfinansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, wykonywała firma Energopol Trade S.A., pod nadzorem Pracowni Konserwacji Zabytków "Zamek" Sp. z o.o. (nadzór autorski) i Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” (nadzór inwestorski). Aranżację wnętrz i przygotowanie ekspozycji muzealnej powierzono Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich, które podjęło współpracę ze specjalistami z Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
Dworek Słowackich, o powierzchni zabudowy 257 mkw i o kubaturze ok. 1536 metrów sześciennych, położony jest na niewielkiej działce o powierzchni 0,13 ha przy ul. Słowackiego 16 w pobliżu dawnego Liceum Krzemienieckiego. Osiem sal, znajdujących się na parterze, przeznaczono w całości na ekspozycję muzealną. W piwnicy, zgodnie z projektem, wygospodarowano miejsce na szatnię, toalety i pomieszczenie magazynowe. Ponadto na strychu, pierwotnie nieużytkowym, urządzono dwa pokoje do pracy naukowo-dydaktycznej.
Równolegle do robót remontowych trwały prace przygotowawcze związane z ekspozycją przyszłego muzeum. Jolanta Freyberg-Pol z Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, we współpracy z Tamarą Sieniną z Muzeum Krajoznawczego w Krzemieńcu (obecnie dyrektorką Muzeum Juliusza Słowackiego), opracowała projekt przyszłej ekspozycji muzealnej. Tematem ekspozycji w dworku, należącym w latach 1809-1811 do profesora Euzebiusza Słowackiego, jest historia życia jego jedynego syna Juliusza.
Juliusz Słowacki (1809-1849)
Wśród mieszkańców Krzemieńca, którzy zabiegali o powstanie Muzeum Juliusza Słowackiego i mieli udział w jego powstaniu, szczególną postacią była Irena Sandecka (1912-2010), nauczycielka, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wybuch wojny zastał Irenę Sandecką w Belgii, gdzie prowadziła harcerskie półkolonie dla dzieci polskich robotników. Podjęła natychmiastową decyzję o powrocie do kraju. Przez Francję, Szwajcarię, Włochy, Węgry i Rumunię dotarła do Lwowa, gdzie zgłosiła się na ochotnika do obrony miasta. Po powrocie do Krzemieńca włączyła się w działalność Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj oraz podjęła współpracę z Armią Krajową. Od 1943 r. angażowała się w pomoc mieszkańcom narażonym na ataki nacjonalistów ukraińskich. W maju 1944 r. została aresztowana przez Sowietów i więziona przez trzy i pół miesiąca w Krzemieńcu i Zbarażu. Nie skorzystała z możliwości tzw. repatriacji, jaka objęła Kresy Południowo-Wschodnie po zakończeniu II wojny światowej. Pozostała w Krzemieńcu. Mimo niebezpieczeństwa oraz szykan ze strony władzy sowieckiej podjęła heroiczną walkę o zachowanie języka i kultury polskiej. Prowadziła tajne nauczanie i katechizację dzieci licząc się z represjami ze strony władz sowieckich. Jej pasją była historia Krzemieńca, poezja Juliusza Słowackiego i nauczanie – języka polskiego, historii i religii. Stworzyła ręcznie pisany i ilustrowany „Elementarz Krzemieniecki” – podręcznik do nauki polskiego. Ci, którzy mieli szczęście poznać ją osobiście i odwiedzali jej dom – niewielki dworek należący niegdyś do wybitnego botanika Liceum Krzemienieckiego Willibalda Bessera mogli odbywać rozmowy o historii niezwykłego miasta i niezwykłych ludzi, związanych z Krzemieńcem.
W marcu 2004 r. eksponaty zostały przewiezione i zainstalowane w krzemienieckiej placówce muzealnej. Z funduszy MKiDN sfinansowano również zagospodarowanie terenu wokół dworku oraz uporządkowanie tzw. Enklawy Słowackiego. Jest to teren naprzeciwko dworku; stał tam dwór Januszewskich, rodziców matki Juliusza Słowackiego, w którym urodził się poeta. Obecnie znajduje się w tym miejscu rozarium i pamiątkowy kamień z tablicą poświęconą Słowackiemu.
Uroczyste otwarcie placówki odbyło się 21 września 2004 roku, z udziałem ministrów kultury Polski i Ukrainy.
W czerwcu 2006 r. MKiDN zajęło się przewiezieniem do Krzemieńca (obw. tarnopolski) oraz przekazaniem Muzeum Juliusza Słowackiego fortepianu zakupionego z legatu śp. prof. Marii Danilewicz-Zielińskiej (1907-2003), historyka literatury polskiej na obczyźnie, pisarki, działaczki emigracyjnej, wieloletniego dyrektora Polskiej Biblioteki Narodowej w Londynie, współpracownika Paryskiej Kultury i Radia Wolna Europa. Maria Danilewicz-Zielińska była autorką rozprawy pt.: „Życie naukowe dawnego Liceum Krzemienieckiego”. Pisała także o życiu literackim Krzemieńca w okresie przedromantycznym. Wybuch wojny pokrzyżował plany wydania odrębnej książki - pracy doktorskiej o tym mieście. Ale tuż przed wojną, w maju 1939 r. przygotowała w Krzemieńcu, wespół ze znanym bibliofilem Janem Michalskim, wielką wystawę poświęconą Juliuszowi Słowackiemu, w związku ze 130. rocznicą urodzin poety i szykowanym na wrzesień zjazdem pisarzy.
Wystawę – i w tym również uczestniczyła Maria Danielewicz – likwidowano pospiesznie w przeddzień wkroczenia do miasteczka wojsk sowieckich. Dzięki szybkiej akcji udało się ocalić m.in. rękopisy „Balladyny” i listy Słowackiego do matki. Oficjalne przekazanie fortepianu - daru Marii Danilewicz-Zielińskiej, odbyło się w obecności władz tarnopolskich i krzemienieckich oraz przedstawicieli MKiDN. W imieniu darczyńcy instrument przekazała Małgorzata Wdowczyk, dyrektor Zespołu Szkół im. Marii Danilewicz-Zielińskiej w Stawkach.
Stałym i ważnym akcentem w życiu krzemienieckiego muzeum są spotkania „Dialog Dwóch Kultur“. Na początku września, w rocznicę urodzin Juliusza Słowackiego, w Krzemieńcu odbywa się jedno z największych spotkań twórców, muzealników i naukowców z Polski i Ukrainy, a nierzadko również z innych krajów, którego celem jest budowanie współpracy w dziedzinie kultury. Inicjatorem i głównym organizatorem „Dialogu” rozpoczętego w 1997 r. jest Mariusz Olbromski, dyrektor Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku. Od kilku lat krzemienieckie spotkanie przygotowywane jest we współpracy z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Instytutem Studiów Politycznych PAN, Fundacją „Pomoc Polakom na Wschodzie”.
Instytucje zaangażowane w prace remontowo-konserwatorskie dawnego dworku rodziny Słowackich i przygotowanie Muzeum Juliusza Słowackiego w Krzemieńcu (luty 2001 - marzec 2004):
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP
Współpraca:
Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Kijowie
Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie
Pracownie Konserwacji Zabytków "Zamek" Sp. z o.o. (nadzór autorski)
Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” (nadzór inwestorski)
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich
Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie
Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa)
Instytut Adama Mickiewicza
Wykonawcy:
Projekt budowlany: Marta Pinkiewicz-Woźniakowska.
Przedsiębiorstwo Energopol-Trade S.A., Warszawa
Projekt i wykonanie ekspozycji:
Scenariusz ekspozycji: Jolanta Freyberg-Pol (koncepcja sal I-VII), Tamara Sienina (koncepcja sali VIII)
Kuratorzy: Jolanta Freyberg-Pol, Tamara Sienina
Oprawa plastyczna: Krzysztof Burnatowicz
Asystenci wystawy: Piotr Prasuła, Czesław Gogoliński
Projekty tkanin: Tamara Przygońska i Anna Renke-Gasparska (Muzeum Pałac w Wilanowie)
oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak (MKiDN)
abe/mjs
