Wicepremier Gliński: naszym obowiązkiem jest sprawić, by ofiary Holocaustu nie były anonimowe

Abraham Ostrzega - żydowski rzeźbiarz, animator kultury, działający w przedwojennej Warszawie, zamordowany w 1942 r. w Treblince - znany był przede wszystkim, jako autor rzeźby sepulkralnej - nagrobków, których kilkadziesiąt przetrwało na Cmentarzu Żydowskim na Woli. W piątek - śladem pomników nagrobnych Ostrzegi - otwarto na tym cmentarzu szlak edukacyjny.

"Dzisiejszą uroczystością chcemy zwrócić uwagę na dotkliwą stratę, jaką poniosła kultura polska i kultura europejska w wyniku Holocaustu. Chcemy także symbolicznie zaznaczyć potrzebę personalizowania ofiar Zagłady, poprzez przypomnienie wyjątkowego twórcy, któremu niemieccy naziści nieodwracalnie odebrali możliwość rozwoju jego indywidualnego talentu" - mówił w trakcie uroczystości Gliński.

Minister zwrócił uwagę, że odrestaurowanie rzeźb Ostrzegi nabiera "szczególnej symboliki, kiedy zdajemy sobie sprawę, że dzięki temu udało się uratować niemalże jedyny materialny ślad istnienia tego artysty - ślad człowieka".

"Dzisiejszą uroczystością chcemy zwrócić uwagę na dotkliwą stratę, jaką poniosła kultura polska i kultura europejska w wyniku Holocaustu. Chcemy także symbolicznie zaznaczyć potrzebę personalizowania ofiar Zagłady, poprzez przypomnienie wyjątkowego twórcy, któremu niemieccy naziści nieodwracalnie odebrali możliwość rozwoju jego indywidualnego talentu" - mówił wicepremier, minister kultury prof. Piotr Gliński.

"Przekazujemy, więc kolejnym pokoleniom ocaloną spuściznę Abrahama Ostrzegi, jako znak niezgody na zło i niesprawiedliwe wyroki historii. Jako znak pamięci o ofiarach niemieckiej III Rzeszy, jako hołd tym ofiarom złożony" - zaznaczył Gliński.

"Naszym obowiązkiem jest sprawić, żeby miliony ofiar Holocaustu nie były anonimowe; aby pamięć o Holocauście (...), o tym straszliwym wydarzeniu była personifikowana, odwoływała się do konkretnych osób, ich losów, dokonań, życia codziennego. Dlatego postanowiliśmy w obchody 75. rocznicy Akcji Reinhard i zagłady Żydów polskich dokonanej przez niemiecką III Rzeszę zainaugurować (szlak edukacyjny) w Warszawie wokół postaci Abrahama Ostrzegi - postaci niezwykłej i tragicznej" - powiedział minister.

Gliński przypomniał także, że Ostrzega był rzeźbiarzem postulującym stworzenie nowoczesnej sztuki żydowskiej. "Jego koncepcja z jednej strony czerpała z tradycji starożytnych, z drugiej zaś balansowała na granicy rygorystycznych nakazów religii hebrajskiej, zakazującej pokazywania wizerunków, a zwłaszcza twarzy ludzkich".

Przypomniał, że artysta wprowadził do żydowskiej sztuki sepulkralnej motywy rzeźby figuratywnej - "anioły śmierci" czy "płaczki". "Było to źródłem licznych konfliktów wewnątrz konserwatywnej społeczności żydowskiej, niemniej Ostrzega znalazł naśladowców, a nawet plagiatorów" - zauważył Gliński.

"Stał się reformatorem żydowskiej sztuki sepulkralnej, a jego szczęśliwie zachowane rzeźby, te postaci z zasłoniętymi twarzami, należą dziś do najciekawszych obiektów sztuki żydowskiej na terenie naszego kraju" - ocenił minister kultury.

"Do naszych czasów nie zachowało się żadne miejsce związane z Abrahamem Ostrzegą; nie istnieją domy, w których się urodził, czy mieszkał; nie istnieje budynek, w którym miał pracownię; nie ma nawet ulicy, przy której się ona znajdowała. Nie zachowały się też żadne archiwalia, czy metrykalia dotyczące jego osoby, a jego spuścizna rzeźbiarska zachowana została w formie szczątkowej, oprócz kilku rzeźb kameralnych rozproszonych w muzeach i zbiorach prywatnych w kraju i za granicą, największy zespół jego dzieł znajduje się tutaj, na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie" - zaznaczył szef resortu kultury.

"Prezydent, kiedy mówi o historii polskich żydów, polskiej wolności, używa określenia +Rzeczpospolita Przyjaciół+" - powiedział w imieniu prezydenta Andrzeja Dudy minister Wojciech Kolarski. "To pojęcie obrazuje tysiącletnie relacje, które tutaj na ziemi polskiej miały miejsce, to pojęcie pokazuje współistnienie, dwóch narodów polskiego i żydowskiego. Za tym kryje się społeczność żydowska, która współtworzyła państwo polskie i współtworzyła polską historię i polską kulturę" - tłumaczył.

Gliński przypomniał także życiorys Ostrzegi, w tym m.in. fakt, że zginął w obozie zagłady w Treblince.

"Prezydent, kiedy mówi o historii polskich żydów, polskiej wolności, używa określenia +Rzeczpospolita Przyjaciół+" - powiedział w imieniu prezydenta Andrzeja Dudy podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski.

"To pojęcie obrazuje tysiącletnie relacje, które tutaj na ziemi polskiej miały miejsce, to pojęcie pokazuje współistnienie, dwóch narodów polskiego i żydowskiego. Za tym kryje się społeczność żydowska, która współtworzyła państwo polskie i współtworzyła polską historię i polską kulturę" - tłumaczył.

Kolarski zaznaczył, że "Abraham Ostrzega był obywatelem Rzeczypospolitej Przyjaciół i stał się ofiarą Zagłady przyniesionej tutaj przez hitlerowskie Niemcy".

"Dzisiejszy dzień, dzisiejsza uroczystość przynosi nadzieje, ponieważ dzięki władzom Rzeczpospolitej, dzięki zaangażowaniu obywateli wolnej Polski, spuścizna Abrahama Ostrzegi, tak, która nie uległa zniszczeniu, która uległa zachowaniu, zostanie przekazana kolejnym pokoleniom" "Pamięć wygrała z zapomnieniem" - podkreślił.

Kurator wystawy, Michał Laszczkowski z Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zwrócił uwagę, że na Cmentarzu Żydowskim "prawie każdy nagrobek jest jedynym, widocznym śladem obecności osób, które przez setki lat współtworzyły polskie społeczeństwo, polską kulturę, sztukę, życie publiczne".

Laszczkowski dodał, że dla Polaków ten cmentarz jest jednym z pięciu najważniejszych. "To na nas spoczywa obowiązek opieki nad tym cmentarzem, ponieważ tutaj właśnie możemy przejrzeć się, jak w lustrze, możemy spojrzeć na to, z czego jesteśmy najbardziej dumni, czyli wielokulturowych tradycji II Rzeczpospolitej; możemy spojrzeć tutaj na historię naszego kraju, a także zrozumieć społeczności, których nie możemy dzisiaj na terenie naszego kraju zobaczyć" - podkreślił.

Kurator wystawy, Michał Laszczkowski z Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zwrócił uwagę, że na Cmentarzu Żydowskim "prawie każdy nagrobek jest jedynym, widocznym śladem obecności osób, które przez setki lat współtworzyły polskie społeczeństwo, polską kulturę, sztukę, życie publiczne". Laszczkowski dodał, że dla Polaków ten cmentarz jest jednym z pięciu najważniejszych.

Przewodnicząca zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie Anna Chipczyńska, uważa, że obecnie żyjącym pozostaje możliwość spojrzenia w przeszłość i wyobrażenia sobie tego, jaki mógłby być ten cmentarz, "gdyby nasi przodkowie nie zostali wymordowani".

"Mógłby być piękny, obfitujący w biel, w kolory, mógłby być o wiele bardziej zadbany niż jest teraz" - mówiła.

"Ten cmentarz stanowi jedno z najważniejszych miejsc, do którego przyjeżdżają, zwiedzają Żydzi z całego świata. Tutaj każdy praktycznie może odkryć swoją własną historię. (...) Jest to cmentarz dla nas bardzo ważny, który stanowi dla nas ogromne wyzwanie" - dodała.

Inauguracja szlaku edukacyjnego śladem pomników nagrobnych Abrahama Ostrzega jest centralnym punktem europejskich obchodów 75. rocznicy "Akcji Reinhard" i Zagłady Żydów dokonanej przez niemiecką III Rzeszę.

Przedsięwzięcie składa się z dwóch części: z wystawy w Zachęcie dzieł współczesnych twórców zainspirowanych twórczością Ostrzegi oraz ze szlaku edukacyjnego na Cmentarzu Żydowskim.

W ramach przygotowań do obchodów rocznicy Fundacja Dziedzictwa Kulturowego przeprowadziła jesienią 2016 r. renowację 24 pomników nagrobnych autorstwa Abrahama Ostrzegi. Prace konserwatorskie zostały sfinansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Abraham Ostrzega urodził się 1889 r. w Okuniewie, zmarł około 25 sierpnia 1942 r. w Treblince. Rodzice, jako ortodoksyjni Żydzi zapewnili mu tradycyjne religijne wykształcenie w jesziwach w Białymstoku i w Brześciu. W latach 1912-13 kształcił się jako rzeźbiarz w pracowni Henryka Kuny. W 1915 r. rozpoczął studia w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Debiutował na wystawie w Zachęcie w 1910 r. Należał do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych i współtworzył Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych.

Początkowo tworzył rzeźby portretowe i symboliczne. Z tego okresu jego twórczości pochodzą takie prace, jak np. Macierzyństwo czy Majmonides. Zajmował się też rzeźbą pomnikową; jego autorstwa był m.in. pomnik Ludwika Zamenhofa dla Białegostoku. Projektował dekoracje teatralne, a w latach 30. XX w. prowadził wraz z Władysławem Weintraubem przy ul. Mylnej 9a w Warszawie Atelier Zdobnictwa Artystycznego. Wystawiał swe dzieła w Warszawie, Łodzi, Lublinie i Paryżu.

Największą sławę zyskał jednak, jako twórca rzeźby sepulkralnej. Nagrobki jego autorstwa ustawiane były głównie w Warszawie i w Łodzi. Jego nowatorskie podejście, wyrażające się w ekspresjonistycznych, symbolicznych i geometrycznych formach nawiązywały do dawnej sztuki żydowskiej. Jednak jego rzeźby figuralne niekiedy uznawane były za łamiące religijne zakazy ukazywania twarzy ludzkiej. Zdarzało się, że nagrobki Ostrzegi były usuwane lub niszczone, jako zbyt odległe od żydowskiego kanonu religijnego.

Podczas II wojny światowej uwięziony w warszawskim getcie, gdzie uruchomił fabrykę osełek, aby się utrzymać i uchronić przed wywózką. 25 sierpnia 1942 r. wywieziony do obozu zagłady w Treblince i zamordowany przez Niemców.

"Akcja Reinhardt" była przeprowadzona przez Niemców od marca 1942 r. do listopada następnego roku w Generalnym Gubernatorstwie i okręgu białostockim w ramach tak zwanego ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. W ośrodkach zagłady w Bełżcu, Treblince i Sobiborze, a także innych miejscach, zgładzono 2 mln polskich Żydów. (PAP)

ksi/ pat/