Po roku 1832, w ramach represji po powstaniu listopadowym, wszystkie katolickie świątynie w Krzemieńcu zostały decyzją cara przekazane Cerkwi Prawosławnej. Dotyczyło to również kościoła parafialnego pw. św. Antoniego wraz z klasztorem franciszkanów. Pozbawieni świątyń wierni rozpoczęli jednak starania o pozwolenie na budowę nowego, rzymskokatolickiego kościoła parafialnego.
Dzięki zebranym funduszom i determinacji proboszcza ks. Józefa Szczepanowskiego w latach 1853-1857 powstała w Krzemieńcu świątynia pod wezwaniem patrona łuckiej diecezji św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Dotację na rzecz budowy przekazał także car Aleksander II, realizując tym samym politykę łagodzenia represji wobec polskich mieszkańców Wołynia i Podola.
Budowniczym kościoła był Józef Aleksander Krafft (1814-ok.1875), który osiedlił się w Krzemieńcu w 1850 r., autor m.in. wołyńskich rezydencji ziemiańskich w Stadnikach i Wołoskiem. Powstała świątynia murowana z cegły i otynkowana z fasadą flankowaną dwoma wieżami, których górne kondygnacje, mające formę uproszczonych aedicul z oknem pośrodku, wieńczą masywne kule z krzyżami. Do niedawna, na placu przykościelnym stała drewniana dzwonnica, którą rozebrano w 1998 r.
Wnętrze kościoła jest trójnawowe. Polichromie powstały w 1908 r. Z tego samego okresu pochodzą secesyjne, być może czeskie, pseudowitraże. W ołtarzu głównym znajduje się kopia Madonny Sykstyńskiej, namalowana przez miejscowego artystę Arkadiusza Hicke, absolwenta Liceum Krzemienieckiego. Uwagę zwraca umieszczona na filarze nawy głównej, w pobliżu chóru, niewielka kropielnica z białego marmuru ozdobiona urokliwą figurą Matki Boskiej. Wyrzeźbił ją w roku 1872 Kazimierz Brodzki. Łaskami słynie umieszczony na filarze Chrystus na krzyżu. W jednej z naw bocznych znalazł pomieszczenie pozbawiony serca dzwon z wizerunkiem św. Franciszka, pochodzący z dawnego kościoła parafialnego (franciszkanów) i usunięty stamtąd po roku 1832. Przechowywane w świątyni relikwie św. Felicjana pierwotnie znajdowały się w pojezuickim kościele licealnym. Stamtąd pochodzi również późnobarokowy konfesjonał i zabytkowe obrazy: Chrzest Chrystusa (poddany pracom konserwatorskim przez Józefa Stecińskiego, obecnie w odbudowanym kościele w Szumsku), św. Michał Archanioł, św. Archanioł Gabriel oraz opatrzona inskrypcją z 1709 r. Matka Boska z Dzieciątkiem koronowana przez anioły.
Krzemieniec – Muzeum Juliusza Słowackiego
Wszelkie materiały (w szczególności depesze agencyjne, zdjęcia, grafiki, filmy) zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
Szczególnie cenną pamiątką jest pomnik urodzonego w Krzemieńcu Juliusza Słowackiego, autorstwa Wacława Szymanowskiego, odsłonięty w kościele w roku 1910 dla uczczenia setnej rocznicy urodzin poety.
Kościół parafialny w Krzemieńcu to jedyna świątynia rzymskokatolicka, z 325 istniejących do 1939 r. kościołów rzymskokatolickich w diecezji łuckiej, która funkcjonowała w okresie sowieckim. Zapewne pomógł zachowany wewnątrz świątyni pomnik Juliusza Słowackiego, uznanego za „poetę rewolucyjnego”.
Konserwacja ołtarza głównego
Początek prac konserwatorskich w prezbiterium kościoła pw. św. Stanisława to renowacja dwóch secesyjnych malowideł na szkle (błędnie określanych nazwą witraży), wkomponowanych w strukturę ołtarza głównego, sfinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a przeprowadzona przez Ewelinę i Roberta Kędzielewskich w 2011 r.
Kompleksowe prace konserwatorskie w świątyni podjęte zostały w późniejszych latach dzięki zaangażowaniu Fundacji Niepodległości, która w pierwszej kolejności zwróciła uwagę na zły stan techniczny ołtarza głównego kościoła. Celem podjętych w 2013 r. robót i prac konserwatorskich było zahamowanie procesu destrukcji obiektu, a następnie przywrócenie mu pierwotnej wartości estetycznej i historycznej. Ołtarz został oczyszczony z kurzu i zalegających warstw brudu. Podklejono osłabione warstwy malarskie i grunty. Następnie przeprowadzono proces trucia drewnojadów.
W kolejnym etapie metodą chemiczną i mechaniczną usunięte zostały wtórne przemalowania; tą samą metodą oczyszczona została także oryginalna pozłota. Uzupełnione zostały brakujące elementy snycerki z zastosowaniem tego samego gatunku drewna. Założono i opracowano nowe grunty klejowo-kredowe, a następnie nałożone zostały pulmenty na miejsce nowych zapraw i miejsc uzupełnień złoceń w barwie odpowiadającej oryginałowi, po czym wykonano złocenia. Prace zakończyło wykonanie retuszy i scaleń kolorystycznych elementów ołtarza – na podstawie uprzednio wykonanych badań stratygraficznych. Mają one na celu na celu ustalenie i określenie chronologii występujących warstw technologicznych i nawarstwień historycznych, takich jak podstawowy budulec, zaprawy, podkłady i warstwy malarskie.
Konserwacja obrazu z ołtarza głównego „Madonna wśród świętych”
W 2014 r. przeprowadzona została konserwacja obrazu ołtarzowego „Madonna wśród świętych”. Był to kolejny etap prac nad rewitalizacją oryginalnego wyposażenia świątyni, który efektownie zakończył akcję przywrócenia pełnej wartości artystycznej ołtarzowi głównemu.
Wykonany został pełny zakres prac: płótno ściągnięto z krosien, odwrocie oczyszczono z warstw brudu i kurzu, a pożółkły werniks usunięto metodą chemiczną. Warstwa malarska została wzmocniona i sczepiona z podobraziem. W miejsce niewielkich ubytków w warstwie malarskiej założono kity kredowo-woskowe. Następnie wykonane zostały retusze barwne.
Konserwacja obrazów: św. Michał Archanioł, św. Gabriel Archanioł i konfesjonału
Ostatnim, jak dotychczas, działaniem Fundacji Niepodległości w kościele parafialnym w Krzemieńcu było przeprowadzenie w 2015 r. prac konserwatorskich przy dwóch obrazach ołtarzowych i konfesjonale. Obiekty te, obecnie przechowywane w kościele parafialnym, pochodzą z usytuowanego nieopodal dawnego kościoła jezuitów (później licealnego). Powstały około połowy XVIII w., a do kościoła parafialnego trafiły w ramach akcji ratującej rozgrabiane wyposażenie kościoła licealnego. Ich stan wskazywał na pilną potrzebę podjęcia działań konserwatorskich.
Obrazy zostały wyjęte z ramy, oczyszczone z kurzu i brudu, miejsca odspojone zabezpieczone przy użyciu bibułki japońskiej. Podobrazia oraz warstwy malarskie wzmocniono i podklejono. Wykonano płócienne łatki w miejscach pęknięć i ubytków podobrazia. Ubytki w masie podobrazia uzupełnione zostały fragmentami płótna o zbliżonej gramaturze i splocie, a następnie wypełnione kitami kredowo-woskowymi. Na całą powierzchnię malarską nałożono werniks retuszerski i wykonano retusz scalająco-naśladowczy.
Przy konfesjonale wykonany został pełny zakres prac konserwatorskich, łącznie z konserwacją obrazu usytuowanego w zaplecku. Z konfesjonału usunięte zostały metodami chemicznymi i mechanicznymi wtórne warstwy lakieru. Drewno zaimpregnowano z dodatkiem środka przeciw drewnojadom. Dorzeźbiono brakujące elementy wystroju konfesjonału a miejsca ubytków uzupełniono drewnianymi flekami i kitami. Uzupełniono złocenia w miejscach ich występowania. Zabarwienie miejsc uzupełnień i wykonanych retuszy w miejscach przetarć scalono bejcami. Cała powierzchnia (niezłocona) pokryta została naturalnymi woskami do drewna.
Wykonawcą wszystkich prowadzonych przez Fundację Niepodległości prac konserwatorskich w kościele parafialnym w Krzemieńcu był dyplomowany konserwator dzieł sztuki Tomasz Junik. Konserwacje zrealizowano dzięki dotacjom pozyskanym w latach 2013-2015 z Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
opracował: Piotr Mazur
abe/mjs
