„Witold Jedlicki zajmuje niewątpliwie dość ważne miejsce wśród autorów +Kultury+ w latach sześćdziesiątych. Pojawił się na horyzoncie, kiedy nie wygasły jeszcze echa Października 1956, a Jerzy Giedroyc poszukiwał relacji naocznego świadka, który ukazałby skomplikowaną sytuację w PZPR w niezwykłym momencie tego przełomu” – pisze Marek Kornat we wprowadzeniu do wydania listów Giedroycia i Jedlickiego.
Witold Jedlicki (1929-1995), publicysta, filozof, socjolog, swoim tekstem „Chamy i Żydy”, który ukazał się w grudniowym numerze „Kultury” z 1962 roku, takie naświetlenie przyniósł.
Jedlicki w latach 1948-1950 należał do PZPR. Studiował na Uniwersytecie Łódzkim i Warszawskim, na którym w 1952 roku obronił pracę magisterską u prof. Tadeusza Kotarbińskiego. W latach 1952-1956 pracował w Państwowym Wydawnictwie Naukowym. Od 1956 roku był asystentem u prof. Stanisława Ossowskiego (Uniwersytet Warszawski), pracował jednocześnie w Polskiej Akademii Nauk. Należał do aktywnych członków Klubu Krzywego Koła, a od kwietnia 1961 roku do rozwiązania Klubu w lutym 1962 roku był członkiem Zarządu Klubu. Jedlicki był również jednym z najbliższych współpracowników Jana Józefa Lipskiego.
Jedlicki już w grudniu 1961 roku podjął formalne kroki, aby uzyskać zgodę władz PRL na legalny wyjazd do Izraela. Wyemigrował w sierpniu 1962 roku i przyjął tamtejsze obywatelstwo. W grudniu 1964 roku, po otrzymaniu stypendium Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, wyjechał do USA. Do Izraela powrócił w 1969 roku. Jedlicki zmarł w 1995 roku. Jak zauważa Marek Kornat, w kraju jego śmierć przeszła bez szerszego echa. „W świadomości inteligencji polskiej pozostał przede wszystkim autorem klasycznego tekstu drukowanego w +Kulturze+ +Chamy i Żydy+” – dodaje historyk.
Jedlicki pierwszy list do Giedroycia napisał 28 kwietnia 1959 roku, jednak intensywna korespondencja rozpoczęła się w 1962 roku, kiedy Jedlicki był już na emigracji. Listów w całości, jak wykazała kwerenda w zbiorach Instytutu Literackiego, jest 434.
„Zasadniczy i niepozbawiony momentów pasjonujących dialog ich obydwu rozgrywał się w latach 1962-1970. Na ten czas przypada okres intensywnej wymiany myśli obydwu autorów listów. To wówczas ich korespondencja miała swoją niezwykłą dynamikę, o której najkonkretniej świadczy częstotliwość wysyłanych listów” – ocenia Marek Kornat.
Listy Giedroycia i Jedlickiego można podzielić na kilka etapów. W pierwszych listach Jedlicki przedstawiał swoje przemyślenia na temat wewnętrznej sytuacji w PZPR. W pierwszej fazie listy skupiały się przede wszystkim wokół emigracji Jedlickiego, a także artykułu „Chamy i Żydy” oraz reperkusji, jakie tekst wywołał.
W tekście „Chamy i Żydy” Jedlicki uchwycił rywalizację dwóch obozów – „Puławian” i „Natolińczyków” – którzy próbowali wzajemnie przerzucić na tę drugą stronę odpowiedzialność za stalinizm w dziejach PRL. Jak uważa Kornat we wprowadzeniu do edycji listów, tekst „Chamów i Żydów” był „pierwszym i najbardziej spektakularnym owocem nawiązanej latem 1962 r. współpracy Giedroyc-Jedlicki”.
Drugi etap korespondencji to wymiana opinii w związku z „Listem 34”. To Giedroyc jako pierwszy opublikował i przyczynił się do nagłośnienia petycji 34 intelektualistów skierowanej w marcu 1964 roku do premiera Józefa Cyrankiewicza. Jedlicki był z kolei jednym z tych partnerów Giedroycia, z którym obszernie dzielił się wiadomościami wokół kryzysu, jakie „List” wywołał. Trzecia faza korespondencji dotyczy „Listu otwartego do Partii” Karola Modzelewskiego i Jacka Kuronia, którzy zostali wykluczeni z PZPR jesienią 1964 roku. Czwarty, ważny etap korespondencji dotyczył Marca 1968 roku oraz upadku Praskiej Wiosny.
Marek Kornat proponuje również drugi podział korespondencji Giedroyc-Jedlicki. Pierwszy etap korespondencji to okres izraelski z punktu widzenia Jedlickiego, czyli do grudnia 1964 roku. Drugim etapem jest pięć amerykańskich lat, kiedy Jedlicki otrzymał stypendium Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Trzeci etap – od 1969 roku – to czas, kiedy Jedlicki wrócił do Izraela.
„Bezspornie listy Jerzego Giedroycia i Witolda Jedlickiego z lat 1959-1982 stanowią dużej wagi źródło do historii Polski doby Gomułki. Pozostają one dotychczas nieznane. Przynoszą świadectwo oświetlające początki opozycji w PRL. Stanowią wreszcie ważki dokument do dziejów myśli politycznej Giedroycia, a w szczególności do rekonstrukcji jego koncepcji programowych wobec kraju między rokiem 1956 a 1970” – ocenia wartość listów Marek Kornat we wstępie do wydania.
Do wydania listów został dołączony aneks, w którym przedrukowano głośny artykuł Jedlickiego „Chamy i Żydy”, który ukazał się w „Kulturze” w 1962 roku. W aneksie znajduje się również zapis dyskusji wokół tego tekstu – ukazał się on w broszurze „Październik 1956” (Londyn 1963). Dyskusję zorganizowało Radio Wolna Europa, a udział w niej wzięli Jedlicki oraz Konstanty Jeleński, Jan Nowak-Jeziorański oraz Tadeusz Zawadzki..
Książka „Listy 1959-1982” Jerzego Giedroycia i Witolda Jedlickiego ukazała się nakładem wydawnictwa Więź, jako tom 336 serii „Biblioteka +Więzi+” oraz tom 18 serii „Archiwum Kultury”.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
