Oddziały ZOMO i milicji rozpędzają uczestników demonstracji, studentów i przypadkowych przechodniów na Krakowskim Przedmieściu. Fot. PAP/T. Zagoździński
50 lat temu, 8 marca 1968 r. odbył się wiec protestacyjny studentów Uniwersytetu Warszawskiego w związku ze zdjęciem wystawianych w Teatrze Narodowym „Dziadów” oraz relegowaniem z uczelni Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Stało się to początkiem tzw. wydarzeń marcowych, czyli kryzysu politycznego związanego z walką polityczną wewnątrz PZPR, rozgrywaną w atmosferze antysemickiej i antyinteligenckiej propagandy.
1966
21 października – podczas otwartego spotkania Związku Młodzieży Socjalistycznej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego prof. Leszek Kołakowski wystąpił z ostrą krytyką władz PRL, zarzucając im między innymi odejście od ideałów Października ‘56 r. Jedną z konsekwencji wystąpienia było usunięcie Kołakowskiego z PZPR oraz wystąpienie z partii kilku innych intelektualistów.
1967
5 czerwca – wojska izraelskie rozpoczęły atak na przygotowujące się do agresji wojska Egiptu, rozpoczynając tym samym tzw. wojnę sześciodniową.
10 czerwca – weszło w życie zawieszenie broni w wojnie Izraela z państwami arabskimi. Wspierane przez ZSRS Egipt, Jordania i Syria ponosły druzgocącą klęskę militarną i polityczną.
12 czerwca – zgodnie z żądaniem ZSRS władze PRL zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem.
19 czerwca – w przemówieniu na VI Kongresie Związków Zawodowych I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka określił polskich Żydów mianem „piątej kolumny” oraz stwierdził, że „każdy obywatel Polski powinien mieć tylko jedną Ojczyznę”.
Lipiec – początek czystek antysemickich w wojsku.
25 listopada – na scenie Teatru Narodowego odbyła się premiera „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka. Inscenizacja dramatu była jednym z elementów obchodów 50. rocznicy „rewolucji październikowej”.
28 listopada – na drugim spektaklu „Dziadów” obecna była delegacja pisarzy z ZSRS. Zdecydowana większość literatów wyrażała się pochlebnie o inscenizacji autorstwa Kazimierza Dejmka, dwóch stwierdziło, że „Dziady” powinny być wystawione w Moskwie.
Listopad - na łamach „Trybuny Ludu” i „Życia Warszawy” ukazały się krytyczne recenzje „Dziadów”.
8 i 14 grudnia – z powodu choroby występującego w roli Konrada Gustawa Holoubka odwołane zostają dwa kolejne spektakle „Dziadów”, co wzmacnia plotki o zdjęciu przedstawienia z afisza z powodu nacisków władz i dyplomatów sowieckich.
21 grudnia – Kazimierz Dejmek został wezwany do Wydziału Kultury KC PZPR; jego kierownik Wincenty Kraśko określił spektakl jako „antyrosyjski, antyradziecki i religiancki”.
30 grudnia – podczas noworocznego spotkania z przedstawicielami kultury i sztuki Władysław Gomułka stwierdził, że „Dziady” „wbijają nóż w plecy przyjaźni polsko—radzieckiej”.
1968
3 stycznia – Kazimierz Dejmek został poinformowany, że decyzją KC PZPR liczba spektakli „Dziadów” zostanie od lutego ograniczona do trzech a następnie dwóch miesięcznie, aż do przerwy wakacyjnej, po której mają zniknąć z afisza.
5 stycznia – I sekretarzem KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji zostaje Aleksander Dubček, który rozpoczyna reformy systemu politycznego, mające na celu zbudowanie „socjalizmu z ludzką twarzą”.
16 stycznia – Ministerstwo Kultury i Sztuki powiadomiło dyrekcję Teatru Narodowego, iż z dniem 1 lutego przedstawienie „Dziadów” zostaje zawieszone.
30 stycznia – ostatni spektakl „Dziadów” w Teatrze Narodowym. W trakcie przedstawienia publiczność wznosiła okrzyki: „Chcemy Dziadów!”, „Dejmek!, Dejmek!”. Po zakończeniu spektaklu uformował się pochód, który skandując „Wolna sztuka! Wolny teatr!” i „Niepodległość bez cenzury!” przeszedł pod pomnik Adama Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu. W wyniku interwencji milicji zatrzymano 35 osób pod zarzutem „zakłócania porządku publicznego”.
W „Prawdzie”, oficjalnym organie prasowym KC KPZS ukazała się pozytywna recenzja „Dziadów” Dejmka.
1 lutego – grupy studentów rozpoczęły zbieranie podpisów pod petycją do Sejmu, wyrażającą protest przeciwko decyzji zakazującej wystawiania w Teatrze Narodowym „Dziadów” oraz „polityce odcinania się od postępowych tradycji narodu polskiego”. W ciągu dwóch tygodni w Warszawie zebrano ponad 3 tys. podpisów, a we Wrocławiu ponad 1100.
19 lutego – pisarz Janusz Szpotański został skazany na trzy lata więzienia „za rozpowszechnianie informacji szkodliwych dla interesów państwa”, czyli opublikowanie, między innymi w prasie emigracyjnej utworu satyrycznego „Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta”.
29 lutego – na Nadzwyczajnym Walnym Zebraniu Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich uchwalono przedstawioną przez Andrzeja Kijowskiego rezolucję potępiającą politykę kulturalną władz. W dyskusji bardzo ostro wypowiadali się m.in. Jerzy Andrzejewski, Paweł Jasienica, Leszek Kołakowski, Antoni Słonimski i Stefan Kisielewski, który mówił o „skandalicznej dyktaturze ciemniaków w polskim życiu kulturalnym”.
4 marca – decyzją ministra oświaty i szkolnictwa wyższego Henryka Jabłońskiego Adam Michnik i Henryk Szlajfer zostali skreśleni z listy studentów Uniwersytetu Warszawskiego za udział w demonstracji 30 stycznia i przekazywanie informacji zagranicznym korespondentom.
8 marca – na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbył się wiec studencki, na którym zebrało się kilka tysięcy studentów. Zgromadzeni przyjęli rezolucję, w której stwierdzali: „Nie pozwolimy odebrać sobie prawa do obrony demokratycznych i niepodległościowych tradycji Narodu Polskiego. Nie umilkniemy wobec represji”. W rezolucji żądano również przywrócenia praw studenckich Michnikowi i Szlajferowi oraz umorzenia postępowań przeciwko innym uczestnikom demonstracji pod pomnikiem Adama Mickiewicza. Studenci poparli rezolucję pisarzy z 29 lutego, solidaryzując się z nimi „w obronie kultury i swobód obywatelskich”.
Pod koniec wiecu na teren UW wjechało kilka autokarów wypełnionych „aktywem robotniczym”, milicją i ORMO. Rozchodzący się demonstranci zaatakowani zostali niezwykle brutalnie przez oddziały ZOMO.
8-11 marca – aresztowani zostali niemal wszyscy przedstawiciele środowiska „komandosów”, m.in. Karol Modzelewski, Adam Michnik, Jacek Kuroń, Irena Lasota, Seweryn Blumsztajn, Barbara Toruńczyk.
9 marca – w gmachu Politechniki Warszawskiej odbył się wiec wyrażający poparcie dla studentów UW i potępiający brutalne działania milicji. W odpowiedzi na kłamliwe informacje prasy o zajściach na Uniwersytecie palono gazety i wznoszono okrzyki „Prasa kłamie!”. Po zakończeniu wiecu część jego uczestników ruszyła pod siedzibę „Życia Warszawy”, po drodze zostali rozpędzeni przez MO.
10 marca – w kazaniu wygłoszonym w warszawskim kościele św. Augustyna prymas Polski kard. Stefan Wyszyński stwierdził: „ci, którzy znieważają i biją, znieważają siebie samych”.
11 marca – członkowie koła poselskiego „Znak” Konstanty Łubieński, Tadeusz Mazowiecki, Stanisław Stomma, Janusz Zabłocki i Jerzy Zawieyski złożyli do premiera Józefa Cyrankiewicza interpelację dotyczącą brutalności MO i ORMO oraz polityki kulturalnej władz PRL.
Władze organizują pierwsze „masówki” w zakładach pracy. W Gliwicach, Lublinie, Łodzi i Krakowie odbywają się kolejne wiece studenckie.
12 marca – kolejne wiece studenckie i manifestacje w Gliwicach, Poznaniu, Przemyślu, Lublinie, Łodzi, Warszawie, Wrocławiu.
14 marca – podczas stutysięcznego wiecu w Katowicach I sekretarz KW PZPR Edward Gierek wygłosił przemówienie, w którym stwierdził: „Brudna piana, która wypłynęła na fali wydarzeń październikowych przed 11 laty, nie została w pełni usunięta z naszego życia. […] Chcę z tego miejsca stwierdzić, że śląska woda nigdy nie będzie wodą na ich młyn. I jeśli poniektórzy będą nadal próbowali zawracać nurt naszego życia z obranej przez naród drogi, to śląska woda pogruchocze im kości”.
14-15 marca – VII Zjazd Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich udzielił poparcia kierownictwu partyjnemu.
15 marca - w Gdańsku odbyła się największa manifestacja solidarnościowa z warszawskimi studentami. Udział w niej wzięło około 20 tys. osób.
16 marca – wiece i manifestacje w Gdańsku, Łodzi, Toruniu, Radomiu, Katowicach i Wrocławiu.
17 marca – wiec studentów w Rzeszowie.
Wykładowca Politechniki Wrocławskiej dr Ryszard Krasnodębski rozpoczął strajk głodowy na znak jedności ze studentami.
18 marca – spotkanie prymasa Wyszyńskiego z młodzieżą w kościele seminaryjnym św. Anny w Warszawie, podczas którego modlono się za młodzież przebywającą w więzieniach i szpitalach oraz za rządzących.
19 marca – podczas przemówienia do „warszawskiego aktywu partyjnego” w Sali Kongresowej Władysław Gomułka potępił wystąpienia studenckie oraz wspierającą je inteligencję, m.in. Pawła Jasienicę i Stefana Kisielewskiego. „Niemała część młodzieży została oszukana i sprowadzona przez wrogie socjalizmowi siły na fałszywą drogę. Siły te zasiały wśród studentów ziarna awanturniczej anarchii, łamania prawa. Posługując się metodą prowokacji, wzburzyły umysły części młodzieży, parły do wywołania starć ulicznych, do przelewu krwi” – mówił Gomułka.
Protesty studentów w Jeleniej Górze.
20 marca – Adam Rapacki ustępił z funkcji ministra spraw zagranicznych PRL.
Demonstracje młodzieży w Tarnowie.
Władze organizują masówki robotników, które mają być świadectwem poparcia dla polityki Gomułki. W ich trakcie pojawiają się hasła: „Jesteśmy z Wami, towarzyszu Wiesławie!”, „Studenci do nauki, literaci do pióra!”, „Syjoniści do Syjamu!”.
21 marca – Konferencja Episkopatu Polski wystosowała list do premiera Cyrankiewicza: „Pałka gumowa nigdy nie jest argumentem dla wolnego społeczeństwa, budzi najgorsze skojarzenia i mobilizuje opinię przeciwko ustalonemu porządkowi. Władza państwowa nie może zastąpić rozsądku i sprawiedliwości pałką gumową”.
Rozpoczął się trzydniowy strajk okupacyjny na Politechnice Warszawskiej i Uniwersytecie Warszawskim.
23 marca – studenci Politechniki Warszawskiej pod groźbą interwencji MO przerywają strajk.
25 marca – początek czystek na uczelniach. Z UW zostają zwolnieni m.in. Leszek Kołakowski, Włodzimierz Brus, Janina Zakrzewska i Bronisław Baczko.
25-26 marca – we Wrocławiu spotykali się przedstawiciele studentów z wielu uczelni w całej Polsce. Zapada niezrealizowana decyzja o zorganizowaniu wieców 22 kwietnia.
28 marca – w Auditorium Maximum UW odbył się ostatni wiec studencki, podczas którego domagano się swobody życia naukowego i kulturalnego oraz przywrócenia do pracy zwolnionych naukowców. W kolejnych dniach aresztowano członków Studenckiego Komitetu Delegatów Wydziałowych.
Władze rozwiązały sześć kierunków studiów, m.in. ekonomię, filozofię i socjologię. Z listy studentów skreślono 34 osoby. Po ponownym otwarciu tych kierunków 70 osób nie uzyskało zgody na kontynuowanie studiów.
10 kwietnia – premier Cyrankiewicz odpowiadał na interpelację posłów „Znaku”. Przemówienie w obronie studentów wygłosił Jerzy Zawieyski, który następnego dnia ustąpił z Rady Państwa.
11 kwietnia – przewodniczącym Rady Państwa został Marian Spychalski. Nowym ministrem obrony narodowej został Wojciech Jaruzelski.
3 maja – w kościołach w całym kraju odczytywany był list Episkopatu Polski odnoszący się do wydarzeń z marca: „Z powodu odmienności swoich przekonań nikt nie może być zniesławiony jako wróg. Doszukiwanie się wrogów w ludziach dlatego tylko, że dobra Narodu pragną wedle swoich odmiennych przekonań, nie służy moralności społecznej, a prócz tego pozbawia Naród wielu szlachetnych sił i inicjatyw”.
14 maja – wprowadzenie zasady dodatkowej punktacji dla dzieci robotników i chłopów podczas rekrutacji do szkół wyższych.
20 sierpnia – inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację.
8 września – podczas centralnych uroczystości dożynkowych na stadionie X-lecia, Ryszard Siwiec dokonał samospalenia na znak protestu przeciw inwazji na Czechosłowację.
Październik
Prokuratura Generalna informowała o 2732 zatrzymanych w związku z Marcem. Spośród nich większość zwolniono, 60 stanęło przed sądami w trybie przyspieszonym, 697 ukarały kolegia karno-administracyjne, zaś 540 objęto śledztwami. Większości z nich postawiono zarzuty, niektóre sprawy umorzono.
Jesień - zima
Ruszyły najważniejsze procesy uczestników protestów marcowych. W grudniu 1968 r. Jan Lityński został skazany na 2,5 roku, a Seweryn Blumsztajn na 2 lata więzienia. W styczniu 1969 r. Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego skazano na 3,5 roku więzienia, a w lutym Adama Michnika – na 3 lata. Barbara Toruńczyk, Henryk Szlajfer i Antoni Zambrowski otrzymali po 2 lata więzienia, Wiktor Górecki rok i 8 miesięcy. Sądzone razem Teresa Bogucka, Irena Grudzińska i Irena Lasota otrzymały wyroki po 1,5 roku więzienia.
20 grudnia – wejście w życie zmian ustawy o szkolnictwie wyższym, wprowadzających m.in. "docentów marcowych", którzy mieli zastąpić zwalnianych profesorów.
1968-1969
Z Polski wyemigrowało ok. 15 tys. Żydów bądź osób pochodzenia żydowskiego. Wśród nich było m.in. ok. 500 pracowników naukowych, ok. 1000 studentów, a także dziennikarze, filmowcy, pisarze i aktorzy. W tym czasie wyjechało również ok. 200 byłych pracowników „bezpieki” i Informacji Wojskowej, odpowiedzialnych za zbrodnie stalinowskie.
Michał Szukała (PAP)
