„Historia to nie dziwka. Antologia tekstów Pawła Jasienicy, jego interlokutorów i recenzentów”

Obszerna, ponad 800-stronicowa, publikacja stanowi zbiór pism, przede wszystkim artykułów do tej pory niepublikowanych w wydawnictwach zwartych lub wydanych tylko jednorazowo, a dotyczących pisarstwa Jasienicy. 

„Pomysł stworzenia osobnej antologii pism Jasienicy rodził się wraz z rozwojem pracy nad biografią Leona Lecha Beynara; jednym z wątków jego działalności okupacyjnej i pisarskiej była interlokucja z Józefem Mackiewiczem (…). Badając źródła konfliktu obu publicystów, natrafiłem na pozycję ze wszech miar pożyteczną – antologię tekstów dotyczących pisarstwa Józefa Mackiewicza i recenzji jego prac pt. +Józef Mackiewicz i krytycy+. Wykorzystując więc cudzy pomysł, postanowiłem stworzyć podobny zbiór pism” – pisze Arkadiusz Kierys we wstępie do publikacji.

Jasienica jeszcze za życia wydał dwa tomy publikacji prasowych – „Ślady potyczek” z 1957 roku oraz „Tylko o historii” z 1962 roku. W pierwszym zbiorze znalazły się wówczas artykuły wybrane przez autora, które zostały napisane w latach 1954-1956, czyli przed i w trakcie polskiej „odwilży”. Niektóre z nich zostały wcześniej wstrzymane przez cenzurę i dopiero wówczas otrzymały prawo do druku. Natomiast „Tylko o historii” jest zbiorem esejów historycznych drukowanych w latach 1956-1961 na łamach ogólnopolskich pism społeczno-kulturalnych, zwłaszcza „Nowej Kultury” i „Twórczości”.

Jak zauważa Arkadiusz Kierys, niektóre artykuły Pawła Jasienicy były umieszczane również w innych antologiach. 

Publikacja została podzielona na pięć tematycznych części: „Publicystyka i historiografia”, „Wszystko to sól ziemi”, „Polemiki”, „Recenzje” oraz „Człowiek historii”. Jak jednak zastrzega Arkadiusz Kierys, ta antologia nie wyczerpuje całego spektrum wypowiedzi Jasienicy na poruszane w niej tematy i zagadnienia. Publikacja nie uwzględnia np. późniejszych artykułów, które ukazały się po polskim Październiku ’56 dotyczących polemik wokół oceny sanacji i kampanii wrześniowej. Wyjątkiem jest tylko maszynopis na piętnastolecie kampanii wrześniowej, którego nie przyjęła do druku „Nowa Kultura”.

Pierwsza część – „Publicystyka i historiografia” – zawiera artykuły o szerokorozumianej tematyce historycznej, które dotychczas były znane jedynie z pierwodruków. W tej części znajdują się również artykuł wysłany do brytyjskiego periodyku historycznego "Journal of Contemporary History", a także tekst z 1956 roku dotyczący „odwilży”, który jednak nie został dopuszczony do druku decyzją Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. 

W tej części dominują jednak teksty prasowe, ułożone chronologicznie, a nie tematycznie, z krakowskiego okresu pracy Pawła Jasienicy, z lat 1946-1950, które były drukowane na łamach „Tygodnika Powszechnego”, „Dziś i jutro”, „Tygodnika Warszawskiego” czy „Przekroju”. 

 Natomiast część „Wszystko to sól ziemi” stanowią prasowe reportaże archeologiczne z 1949 roku i początku lat 50. Znajdują się więc tutaj teksty dotyczące ekshumacji w celach beatyfikacyjnych  zwłok królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej  czy wykopalisk na terenie Wielkopolski, Śląska, Warmii i Kujaw, które były prowadzone w ramach akcji jubileuszu Tysiąclecia Państwa Polskiego. W tej części znalazły się również artykuły pisane do „Przekroju” już po ukazaniu się w 1952 roku „Świtu słowiańskiego jutra”. Zawarte są tu również reportaże opisujące zabytki Ziem Zachodnich i „apel Jasienicy, by traktować je jako wspólne dobro kulturowe Niemców, Polaków i innych nacji zamieszkujących te tereny w przeciągu dziejów i wzbogacających swą sztuką dziedzictwo materialne” – wyjaśnia Kierys.

Część „Polemiki” zawiera wybór artykułów polemicznych i publikacji oceniających poglądy historiozoficzne Pawła Jasienicy. Dominują tematy okołowojenne, czyli rządy sanacji tuż przed wybuchem II wojny światowej, ocena kampanii wrześniowej i solidarności społecznej podczas okupacji i eksterminacji narodu polskiego. W tej części znalazły się również artykuły opublikowane na łamach londyńskich „Wiadomości”, które powstały w nawiązaniu do głośniej publikacji Józefa Mackiewicza  - „Casus Paweł Jasienica” – która wywołała reakcję wśród czytelników.

Czwarta część, czyli „Recenzje”, przedstawia oceny dorobku pisarskiego Pawła Jasienicy, które zostały dokonywane przez historyków-naukowców, historyków-marksistów i historyków-publicystów z różnych środowisk badawczych, czasopism czy redakcji. W tej części znalazły się zatem teksty m.in. Benedykta Zientary, Aleksandra Gieysztora, Mariana Plezi, Juliana Przybosia, Stanisława (Cata) Mackiewicza, Tadeusza Manteuffla, Andrzeja Zahorskiego, Janusza Tazbira czy Stefana Kieniewicza, ale także Aleksandra Halla, Marcina Kuli czy Stefana Mellera. Recenzje również same w sobie stanowią interesujący materiał, ponieważ nierzadko pisane przez wybitnych specjalistów z zakresu historii, odzwierciedlają również ówczesny stan wiedzy. „Spośród bogatego dorobku pisarskiego Jasienicy wybrano tu pozycje najbardziej znane i niejednokrotnie wznawiane, rzec można klasykę tematu” – objaśnia Kierys. Recenzje skupią się zatem wokół „Polski Piastów”, „Myśli o dawnej Polsce”, „Trzech kronikarzy”, „Ostatniej z rodu”, „Polski Jagiellonów”, „Rzeczpospolitej Obojga Narodów”, „Dwóch dróg” oraz „Rozważań o wojnie domowej”.

Książkę zamyka część „Człowiek historii”, w której znalazły się artykuły będące pewnym podsumowaniem dorobku pisarskiego i decyzji życiowych Pawła Jasienicy. „Część piąta ma odpowiedzieć – słowami przyjaciół i znajomych najczęściej, ale nie tylko – na zasadnicze pytanie, które swego  czasu zadał Jasienicy Antoni Gołubiew: +kimże był Jasienica jako twórca?+” – pisze Kierys we wstępie. W tej części znalazły się zatem pisma m.in. Jerzego Andrzejewskiego, Aleksandra Gieysztora, Stanisława Stommy czy Bogusława Leśnodorskiego. 

„Jasienica osadził się w świadomości i pamięci społeczeństwa przed wszystkim jako autor esejów o naszych dziejach. Ale określenie +eseista+ niewiele tu jeszcze wyjaśnia. Ostatecznie nie o to przecież chodzi, czy Jasienica w eseju +czuł się+ świetnie i czy się równie olśniewająco w garniturze tej formy przed swymi czytelnikami prezentował. To jednak pewne, że w pisaniu o historii nie miał on nic z owych pięknisiów, bez miary i rozsądku zapatrzonych w +stare złoto+ dziejów, osłaniających wyszukaniem i polerownością stylu oraz migotliwym bogactwem erudycyjnych +fakturek+ brak istotnych lub zgoła jakichkolwiek pytań pod adresem przeszłości” – napisał w maju 1971 roku publicysta i recenzent literacki Jacek Susuł. Jasienica „na pewno rozbudził w społeczeństwie potrzebę bliższego kontaktu z historią. Uczynił to w sytuacji niedobrej, kiedy więź ogółu jako tako wykształconych ludzi z historią ich kraju uległa osłabieniu, a w oczach zwłaszcza młodszego pokolenia stała się czymś obojętnym, jeśli już nie śmiesznym” – Susul dodaje.

Paweł Jasienica, właściwie Leon Lech Beynar herbu Nowina (19 listopada 1909-19 sierpnia 1970) był historykiem, pisarzem, publicystą, żołnierzem AK. W 1961 roku został prezesem Klubu Krzywego Koła. W 1964 roku znalazł się wśród intelektualistów, którzy podpisali "List 34" przeciwko cenzurze. Był również inicjatorem nadzwyczajnego posiedzenia Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich, uznany przez gomułkowskie władze za ojca duchowego Marca’68. Jasienica był inwigilowany i szkalowany przez SB w ramach sprawy operacyjnej o kryptonimie „Kołodziej”.

To autor znanych esejów historycznych, m.in. "Polska Piastów", "Polska Jagiellonów", "Rzeczpospolita Obojga Narodów" oraz reportaży archeologicznych.

Jasienica został laureatem nowojorskiej nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. Pośmiertnie został uhonorowany tytułem „Kustosza Pamięci Narodowej”. Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Armii Krajowej oraz Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

Publikacja „Historia to nie dziwka. Antologia tekstów Pawła Jasienicy, jego interlokutorów i recenzentów” ukazała się nakładem Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.

Anna Kruszyńska (PAP)
akr/  ls/