1918 – rok sztuki

Przełamanie stagnacji w sztuce polskiej
Był to okres zmierzchu symbolizmu (w 1907 roku umiera Stanisław Wyspiański i Jan Stanisławski, w 1909 Witold Wojtkiewicz). Tendencje symbolistyczne wyparte zostały przez klasycyzujące. Nasiliło się jednocześnie zainteresowanie rewolucyjnymi przemianami, zachodzącymi w awangardowych kręgach artystycznego Paryża. Nowe formy wyrazu podnoszone były na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych przez Józefa Pankiewicza (kult Paula Cézanne'a i Pierre'a Bonnarda). „Klarowną cezurę w dziejach polskiej sztuki wyznaczył rok 1917, rok, w którym polska sztuka poddała się rytmom tych samych przeobrażeń, jakie zrewolucjonizowały parę lat wcześniej malarstwo francuskie, niemieckie, włoskie i rosyjskie. Rok 1917 zapoczątkował rozkwit awangardowych nurtów międzywojnia, otworzył okres wzmożonych poszukiwań formalnych i krystalizacji stylotwórczych ambicji. W 1917 narodziło się nowe spojrzenie na sztukę i jej rolę w społeczeństwie. Obszar sztuki przestał się jawić wyłącznie jako sfera trwania narodowej tradycji; zaczął być postrzegany jako pole eksperymentów otwierające szerokie możliwości nowego pojmowania artystycznej formy i stylu, jako dziedzina, w której rodzi się nowy stosunek do natury i otaczającej rzeczywistości społecznej” („Sztuka dwudziestolecia międzywojennego w Polsce”, Culture.pl).
W latach 1917-1919 powstały 3 ugrupowania poszukujące nowej formy o nowatorskiej koncepcji ideowej.

Ekspresjoniści Polscy (1917-1922)
Zawiązana w Krakowie w 1917 roku grupa Ekspresjonistów Polskich była formacją awangardową, czerpiącą inspirację z kubizmu, ekspresjonizmu, futuryzmu i sztuki ludowej. Przeobraziła się w 1919 roku w Formistów, którzy zagadnieniom formy przypisywali nadrzędną rolę. Sprzeciwiali się wiernemu przedstawianiu rzeczywistości w sztuce, pragnęli stworzyć nowoczesny styl narodowy, odpowiadający nowej rzeczywistości politycznej odrodzonego państwa polskiego, łączący osiągnięcia zachodniej awangardy z rodzimą tradycją.  Przekonanie o konieczności dokonania radykalnych zmian w sztuce, zcentralizowało w obrębie tego nurtu wiele wybitnych indywidualności artystycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego, m.in. Leon Chwistek (główny teoretyk nurtu), Tytus Czyżewski, Zbigniew i Andrzej Pronaszko, Tymon Niesiołowski oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz. Witkacy w 1918 roku stworzył koncepcję Czystej Formy („Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”).

Bunt (1917-1920)
Awangardowa grupa artystyczna Bunt powstała w Poznaniu w 1918 roku wokół dwutygodnika literacko-artystycznego „Zdrój”, wydawanego od 1917 roku przez Jerzego Hulewicza pod patronatem Stanisława Przybyszewskiego. Artyści Buntu działali na styku dwóch kultur: polskiej i niemieckiej, współpracowali z awangardowymi środowiskami Berlina i Monachium, szczególnie z berlińskim czasopismem „Die Aktion”, grupami „Die Brücke” i „Der Blaue Reiter”, z Wassilim Kandinskim. Program artystyczny wywodził się z ideologii i poetyki niemieckiego ekspresjonizmu. Przybyszewski w studium „Ekspresjonizm - Słowacki i Genezis z Ducha” (1918) uwypuklił romantyczny, mesjanistyczny rodowód tego nurtu. Ten narodowy akcent współbrzmiał z przywiązaniem do rodzimej tradycji głoszonym przez formistów. Bunt proponował rewolucyjne zmiany w zakresie formy i teorii sztuki. Ekspresjonistyczna sztuka miała być protestem przeciwko naturalizmowi i impresjonizmowi. Poprzez religijną symbolikę podkreślali wagę moralnego odrodzenia ludzkości. Ukazywanie dramatu ludzkiego życia w jego wymiarze egzystencjalnym i społecznym było w centrum zainteresowań grupy nie bez przyczyny w tym momencie historii Polski, kiedy odzyskała ona niepodległość. Do Buntu należeli m.in.: Jerzy Hulewicz, Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Stefan Najgrakowski, Jan Panieński, Władysław Skotarek, Stefan Szmaj, Jan Jerzy Wroniecki, rzeźbiarz August Zamoyski oraz główni teoretycy grupy: Adam Boderski i Jan Stur. 

Jung Idysz (1919-1921)
Łódzka grupa artystyczno-literacka, założona w 1919 roku przez Mojżesza Brodersona, pozostawała pod wpływem ekspresjonizmu niemieckiego oraz twórczości Marca Chagalla. Artyści (m.in.: Jankiel Adler, Marek Szwarc, Henryk Berlewi, Ida Brauner, Henryk Barciński, Wincenty Brauner) podjęli próbę stworzenia narodowego stylu żydowskiego i nowej żydowskiej ikonografii religijnej. Interesował ich metafizyczny wymiar ideologii. Dramatyczne napięcie uzyskiwali przez prymitywizację i deformację przedmiotu oraz kontrast kolorystyczny.

Narodowy klasycyzm 
Wkrótce potem dążenia formistów przejęło warszawskie Stowarzyszenie Artystów Plastyków Rytm (1922-1932), które nawiązywało do powszechnych w Europie tendencji neoklasycystycznych i ugruntowanego w Polsce nurtu klasycyzującego o młodopolskim rodowodzie – koncepcja Stanisława Wyspiańskiego Akropolis na Wawelu. Podobnie jak Wyspiański, Rytm chciał łączyć antyk ze sztuką ludową (głównie Podhala), traktowaną jako źródło narodowego poczucia formy. Podstawą ideową grupy była afirmacja polskości i wizja ustabilizowanej, uładzonej rzeczywistości, opartej na trwałych wartościach. Propagowali witalizm, harmonię ludzkiego istnienia z naturą. Członków Rytmu wiązały też zapatrywania polityczne – związani oni byli ze środowiskiem piłsudczyków.

Nowość tożsama z polskością
Około 1918 roku nastąpiła w Polsce eksplozja sztuki (zarówno w dziedzinie sztuk wizualnych, jak i literatury i architektury): zawiązywano ugrupowania, organizowano wystawy, wydawano czasopisma, pisano manifesty. Język nowej sztuki wykorzystywany był do sprecyzowania sytuacji, w jakiej znalazła się kultura polska, kształtująca się polska państwowość oraz kultura europejska wstrząsana wielkimi rewolucjami społecznymi. Dla tworzących wówczas awangardowych artystów nowość i polskość były tym samym,
Styl narodowy, idee społecznego posłannictwa sztuki, duma z odrodzonej państwowości zdominowały oblicze sztuki okolic roku 1918 i lat dwudziestych w Polsce. Artyści działali także na polu społecznym, powołując najbardziej znaczące dla międzywojennej Polski instytucje artystyczne, jak Instytut Propagandy Sztuki (1930), jedną z najważniejszych placówek wystawienniczych w międzywojennej Polsce, powołany w celu propagowania nowoczesnej sztuki polskiej. Z okazji dziesięciolecia odzyskania niepodległości, zorganizowano Powszechną Wystawę Krajową, prezentowaną przez 138 dni w Poznaniu (16 V-30 IX 1929), aby przedstawić dorobek odrodzonego państwa (osiągnięcia kulturalne, gospodarcze oraz organizacyjne). Ekspozycja sztuki nie była już tylko pokazem stylu narodowego, ale prezentowała dalsze transformacje rodzimej awangardy. 

autor: Małgorzata Mielczarek, historyk sztuki

Źródło: MHP