Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2017 roku
Dokumentowanie zabytków sztuki sepulkralnej oraz gromadzenie informacji o stanie zachowania polskich grobów i cmentarzy cywilnych, Miejsc Pamięci Narodowej, grobów i cmentarzy wojennych rozrzuconych na obszarze dawnych ziem Rzeczypospolitej i rozsianych po wszystkich kontynentach należy do ważnych działań Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, związanych z ochroną polskiej spuścizny pozostającej poza granicami Rzeczypospolitej.
Nie sposób podać liczby polskich grobów i cmentarzy na całym świecie, ale Departament Dziedzictwa Kulturowego i Strat Wojennych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzi rejestrację i dokumentację takich miejsc. Możliwość ochrony i konserwacji tych szczególnie ważnych miejsc dają programy grantowe MKiDN: „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” i „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” oraz fundusze Departamentu.
Wśród cmentarzy cywilnych objętych kompleksową opieką znajduje się lwowski Cmentarz Łyczakowski. Jest to nekropolia o wyjątkowej randze artystycznej i znaczeniu historycznym, należąca nie tylko do wspólnej spuścizny kulturowej Polski i Ukrainy, ale również, a może przede wszystkim dziedzictwa ogólnoeuropejskiego.
Od 2008 roku polski resort kultury finansuje kolejne etapy prac konserwatorskich na terenie tej nekropolii. O wyborze konkretnych zabytków decyduje wspólna, polsko-ukraińska komisja ekspertów. Prace konserwatorskie wykonywane są przez zespoły polsko-ukraińskie i finansowane w ramach funduszy wspomnianych Programów MKiDN: „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” a od 2017 roku również „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.
W latach 2008-2016 przeprowadzono profesjonalne, kompleksowe prace konserwatorskie przeszło 70 nagrobków i grobowców, m.in.: Gabrieli Zapolskiej, pisarki i publicystki; Karola Szajnochy, historyka i pisarza; Juliana Konstantego Ordona, powstańca i emigranta; Augusta Bielowskiego, historyka; Seweryna Goszczyńskiego, poety, powstańca, emigranta; Artura Grottgera, malarza; Franciszka Jaworskiego, historyka, znawcy dziejów Lwowa; Franciszka Smolki, polityka, prezydenta parlamentu Austro-Węgierł Wojciecha Kętrzyńskiego, historyka, wieloletniego dyrektora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie; Markijana Szaszkewycza, ukraińskiego poety i pisarza; Iwana Franki, ukraińskiego poety i pisarza, działacza społecznego i politycznego; Karola Mikulego, kompozytora i pianisty, ucznia Fryderyka Chopina, założyciela lwowskiego Konserwatorium; Omelijana Ohonowśkiego, ukraińskiego historyka literatury; Pauliny i Stanisława Paparów, zasłużonych mieszczan lwowskich; Mieczysława Potockiego, pierwszego konserwatora zabytków Galicji Wschodniej; abpa Grzegorza Romaszkana, metropolity obrządku ormiańskiego; abpa Samuela Stefanowicza, metropolity obrządku ormiańskiego; Antona Schimsera, założyciela dynastii lwowskich rzeźbiarzy; Hartmana Witwera, niemieckiego rzeźbiarza czynnego we Lwowie (XVIII/XIX w.).
Prof. Nicieja: Najpiękniejszy jest Cmentarz Łyczakowski we Lwowie...
Tegoroczny (2017 r.) etap prac konserwatorskich na Cmentarzu Łyczakowskim prowadzony przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego obejmuje nagrobki: trzech prezydentów Lwowa: Michała Michalskiego, Józefa Neumana, Tadeusza Rutowskiego oraz Kazimierza Krynickiego, Rodziny Rawskich, NN, Karola Skibińskiego, Jakuba Wagenhauera, Ksawerego i Amelii z Grabińskich, Rodziny Markowskich i Leibschangów, Matyldy Żłobickiej, Szaranowycza. Rozpoczęto też renowację kwatery powstańców listopadowych –„Żelaznej Kompanii”. Na wniosek Stowarzyszenia Oświaty i Kultury Polskiej finansowana jest również renowacja grobowca OO Karmelitów.
W tym roku, z okazji dziesięciolecia prac na Cmentarzu Łyczakowskim, Fundacja Dziedzictwa Kulturowego przygotowała wystawę plenerową prezentowaną we Lwowie – początkowo obok katedry łacińskiej, a obecnie można ją oglądać przy wejściu na teren nekropolii na Łyczakowie.
W 2017 r. MKiDN dzięki funduszom Programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” finansuje również:
• prace konserwatorskie nagrobka Fryderyka Chopina na cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu (beneficjent: Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego Terpa),
• upamiętnienie miejsca spoczynku Stefana Szolca-Rogozińskiego na cmentarzu w Bagneux, Francja (beneficjent: Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej),
• V etap renowacji polskich nagrobków na cmentarzu w Drohobyczu, gdzie pracami ratunkowymi zostaną objęte 92 nagrobki (beneficjent: Fundacja Niepodległości),
• prace konserwatorskie dwóch nagrobków ormiańskich w Kutach, Ukraina (beneficjent: Armenian Foundation),
• prace konserwatorskie kaplicy Strzemboszów w dawnych Prusach, obecnie Jampilu, Ukraina (beneficjent: Towarzystwo Miłośników Kultury Kresowej),
• prace konserwatorskie nagrobków Justyny Czadowskiej i Tekli Hrebnickiej na Rossie w Wilnie (beneficjent: Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego Terpa),
• prace konserwatorskie na cmentarzach w Kiszyniowie i Raszkowie, Mołdawia (beneficjent: Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie),
• kontynuację inwentaryzacji nagrobków na Cmentarzu Łyczakowskim (beneficjent: Towarzystwo Tradycji Akademickiej),
• II etap inwentaryzacji cmentarzy żydowskich na Huculszczyźnie (beneficjent: Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Ethnos),
• interwencyjne prace remontowo konserwatorskie przy kaplicy cmentarnej rodziny Wiśniewskich w Czerwonogrodzie, d. Krystynopolu, Ukraina (beneficjent: Stowarzyszenie Absolwentów Akademii Dziedzictwa)
• inwentaryzację cmentarzy w dawnym powiecie tarnopolskim (beneficjent: Fundacja Świętokrzyska Góry Historii).
Stare wileńskie cmentarze – świadkowie dziejów Polski
Od 1 sierpnia 2016 r., w wyniku przyjęcia przez Sejm znowelizowanej ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej i tym samym, likwidacji Rady Ochrony Pamięci Walk Męczeństwa, jej zadania, związane ochroną polskich miejsc pamięci, grobów i cmentarzy wojennych znajdujących się poza krajem, przejął Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Powierzył je Departamentowi Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych. Według posiadanych przez resort kultury informacji groby i cmentarze mające charakter polskich miejsc pamięci narodowej znajdują się w 52 krajach.
Do głównych zadań polskiego ministerstwa kultury należy: opieka nad cmentarzami, prowadzenie bieżących prac remontowych i konserwatorskich, budowa nowych upamiętnień i cmentarzy, poszukiwanie i ekshumacje poległych i zamordowanych, prowadzenie baz danych, monitorowanie miejsc pamięci i cmentarzy, współorganizowanie uroczystości rocznicowych i państwowych, współpraca z organizacjami pozarządowymi i kombatanckimi.
Od 2017 roku uruchomiony został program dotacyjny „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”. Z funduszy nowego programu MKiDN prowadzone są m.in.:
• generalne remonty pięciu cmentarzy i kwater wojennych z 1920 r. na Białorusi (Dokszyce, Duniłowicze, Głębokie, Podświle, Zadoroże (beneficjent: Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”),
• pace konserwatorskie nagrobka Ezechiela Berzewiczego, powstańca listopadowego i porucznika słynnego Pułku Jazdy Wołyńskiej Karola Różyckiego, na cmentarzu w Bołszowcach, Ukraina (beneficjent: Prowincja św. Antoniego i bł. Jakuba Strzemię Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych / Franciszkanie),
• prace remontowe na polskim cmentarzu wojennym z 1920 r. w Kowlu, Ukraina (beneficjent: ZHP Chorągiew Łódzka),
• wspomniana już renowacja kwatery powstańców listopadowych oraz grobów trzech lwowskich prezydentów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (beneficjent: Fundacja Dziedzictwa Kulturowego),
• renowacja kwatery polskich żołnierzy poległych w 1920 r. pod Łopatynem i Cyganówką, na cmentarzu parafialnym w Łopatynie, Ukraina (beneficjent: Fundacja Mosty),
• prace konserwatorskie alabastrowego epitafium Adama Kisiela w cerkwi w Niskieniczach, Ukraina (beneficjent: Fundacja Dziedzictwa Kulturowego),
• projekt kwatery wojennej na cmentarzu w Mościskach żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939 roku pod Lwowem (beneficjent: Fundacja Wolność i Demokracja),
• renowacja nagrobka płk Tadeusza Schaetzla i ppłk Edmunda Charaszkiewicza na cmentarzu South Ealing w Londynie (beneficjent: Fundacja „Róbmy swoje dla kultury”).
Bezpośrednio z funduszy Departamentu Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych prowadzone są remonty 5 cmentarzy i kwater polskich uchodźców z okresu II wojny światowej w Iranie (Dulab, Teheran, Meszhed, Ahwaz, Isfahan), Uzbekistanie (wymiana tablic z inskrypcjami na ośmiu polskich cmentarzach wojennych żołnierzy armii gen. Andersa i cywilnych uchodźców: Guzar, Jangijol, Kitab, Karmana miasto, Karmana stacja, Szahrisabz, Olmazor 1, Olmazor 2), sfinansowany został remont (po dewastacji w styczniu 2017 r.) Polskiego Cmentarza Wojennego ofiar Zbrodni Katyńskiej oraz ukraińskiej części Memoriału w Bykowni koło Kijowa, a także, we współpracy z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie, wykonane zostały prace archeologiczno-ekshumacyjne na Łotwie w Katymiołce (żołnierze z 1920 r.) i chutorze Taurkali (prawdopodobnie żołnierze carscy) oraz we Francji, w le Crotoy (NN żołnierz polski z II wojny światowej).
Bezpośrednio z funduszy MKiDN finansowana jest m.in. opieka nad polskimi cmentarzami wojennymi w Uzbekistanie, Kazachstanie i Kirgistanie, nad trzema nekropoliami we Włoszech (Monte Cassino, Loreto, Bolonia) oraz cmentarzem w Bejrucie w Libanie. Dotacje z Programu MKiDN pozwalają na otoczenie stałą opieką cmentarzy wojennych na Ukrainie: Obrońców Lwowa (Orląt Lwowskich) i Górki Powstańczej na Cmentarzu Łyczakowskim, nekropolii w Zadwórzu i Mościskach (beneficjent: Fundacja Wolność i Demokracja), cmentarzy legionowych (beneficjent: ZHP Chorągiew Łódzka); a także cmentarzy w Iranie – Teheran, Bandar Anzali, Isfahan, Maszhad, Ahwaz (beneficjent: Armenian Foundation). Z kolei Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie rozpoczęła kompleksowy projekt inwentaryzacji polskich Miejsc Pamięci i grobów wojennych w Niemczech.
Fundusze MKiDN pozwoliły również na dofinansowanie uroczystości związanych z Miejscami Pamięci Narodowej za granicą. W 2017 r. były to, m.in.: obchody rocznicowe na polskiej części memoriału ponarskiego pod Wilnem; pochówek na cmentarzu w Ławkiesach (Laucesa, Łotwa) polskich żołnierzy poległych w 1920 r., ekshumowanych w 2017 r.; rocznica wyzwolenia Bredy przez 1 Dywizję Pancerną gen. Stanisława Maczka; poświęcenie w kościele w Czerniowcach odnowionej krypty z pochówkiem legionistów polskich, hallerczyków poległych w latach 1914-1918; uroczystości rocznicowe na polskim cmentarzach wojennym z 1920 r. w Dytiatynie i Zadwórzu; na mogile Polaków wymordowanych przez Niemców i SS-Galizien w 1944 r. w Hucie Pieniackiej; na mogile inteligencji polskiej wymordowanej przez Niemców w 1941 r. w Stanisławowie-Czarnym Lesie (obecnie przedmieścia Iwano Frankiwska), a także uroczystości rocznicowe na cmentarzu w Katyniu i na lotnisku w Smoleńsku oraz w Bykowni, w piątą rocznicę otwarcia Polskiego Cmentarza Wojennego i 80 rocznicę rozpoczęcia tzw. operacji polskiej NKWD, której ofiarami byli Polacy będący obywatelami ZSRS.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, we współpracy z Konsulatem Generalnym we Lwowie, podobnie jak w latach ubiegłych, wspiera również akcję „Światełko Pamięci dla Cmentarza Łyczakowskiego”. 1 listopada tysiące białych i czerwonych zniczy zapłoną na terenie tej lwowskiej nekropolii.
Dorota Janiszewska-Jakubiak, MKiDN
abe/aleb
