Władysław IV Waza urodził się 9 czerwca 1595 r. w Łobzowie k. Krakowa jako syn Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki, córki arcyksięcia Karola Habsburga. Od 1632 r. był królem Polski, tytularny król szwedzki.
Elekcja Władysława IV Wazy 8 listopada 1632 r. była zgodna, wręcz jednomyślna. Nowo wybrany król cieszył się sympatią szlachty. W przeciwieństwie do swojego ojca ujmował układnym sposobem bycia, bezpośredniością i otwartością w kontaktach z otoczeniem.
Od dzieciństwa był wprowadzany w sprawy publiczne i życie polityczne. Mając 15 lat, w 1610 r., został wybrany przez część bojarów rosyjskich na tron moskiewski, jednak dwukrotne wyprawy po koronę carską (1612 i 1617-1618) nie zakończyły się sukcesem. Popularność wśród szlachty przyniósł mu udział w wojnie chocimskiej przeciwko Turkom w 1621 r.
Władysław IV Waza i wojsko
Władysław odebrał wszechstronne wykształcenie, jednak szczególnie interesował się sprawami wojskowymi. Duże znaczenie dla ukształtowania się kulturalnych, politycznych i wojskowych zainteresowań przyszłego władcy miały jego liczne podróże na Śląsk, do Prus, na Litwę, a zwłaszcza do Austrii, Niemiec, południowych Niderlandów, Szwajcarii i Włoch w latach 1624-1625.
Na początku panowania musiał odeprzeć ataki na dwóch frontach: moskiewskim i tureckim. W 1632 r. Rosja podjęła próbę odzyskania Smoleńska, jesienią 1633 r. Władysław IV ruszył z odsieczą. Doprowadził do zaprzestania oblężenia miasta i kapitulacji Rosjan w lutym następnego roku. Wojnę smoleńską zakończył pokój w Polanowie zawarty w maju, który potwierdził warunki rozejmu w Dywilinie z 1619 r., choć Władysław zrzekł się pretensji do tronu carskiego.
Na Litwie odsłonięto popiersie króla Władysława IV Wazy
W tym samym czasie, w 1633 r., hetmani odparli turecko-tatarski najazd Abazy paszy, co doprowadziło do wznowienia korzystnego dla Polski rozejmu z Turcją. Władysław IV nie chciał natomiast przedłużenia kończącego się jesienią 1635 r. rozejmu ze Szwecją, ponieważ ambicje polityczne wiodły go przede wszystkim do odzyskania korony szwedzkiej. Ten cel podporządkował całą aktywność zewnętrzną i rządy Władysława w Rzeczypospolitej – m.in. prezentował bardziej liberalne od swojego ojca stanowisko w sprawach różnowierstwa. Było to konieczne, aby zyskać przychylność protestanckiej Szwecji i stwarzało możliwość zawarcia nowych sojuszy.
Władysław IV wobec Szwecji i Habsburgów
Jednak wbrew oczekiwaniom Polaków Władysław IV dążył do wznowienia wojny ze Szwedami: fortyfikował ujście Wisły, organizował flotę wojenną, budował forty na Helu (Władysławowo i Kazimierzowo). Obawiając się wzrostu władzy króla i nowych podatków, panowie polscy zmusili władcę do zaniechania planów. Podjęte negocjacje ze Szwedami, przy głównym pośrednictwie Francji, doprowadziły do uzgodnienia 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi zawartego 12 września 1635 r. W jego wyniku Szwedzi zwrócili porty pruskie i zrezygnowali z ceł pobieranych od handlu polskiego.
Francuskie próby zachęcenia Władysława IV, aby przystąpił do obozu antyhabsburskiego spotkały się z rezerwą króla. Liczył on na rolę europejskiego arbitra w negocjacjach pokojowych. Widząc nieskuteczność swej dotychczasowej polityki, nadal myśląc o odzyskaniu korony szwedzkiej, zbliżył się do Habsburgów, zawierając w nimi w 1637 r. tzw. pakt familijny. Planował kolejną budowę floty za opłaty z ceł w portach pruskich i kurlandzkich, jednak szlachta sprzeciwiła się militarnym zamiarom króla. Prohabsburska postawa polskich Wazów wywołała reakcję Francji. Kardynał Richelieu uwięził udającego się na służbę domu austriackiego do Hiszpanii królewicza Jana Kazimierza. By uzyskać zwolnienie brata, Władysław IV musiał obiecać nieingerencję w wojnę trzydziestoletnią.
Sojusz z Habsburgami przyniósł wyłącznie przekazanie w zastaw polskim Wazom księstw opolskiego i raciborskiego. Po śmierci swojej żony, Cecylii Renaty Habsburżanki, w 1644 r., rozczarowany polityką proaustriacką, Władysław IV dokonał kolejnego zwrotu politycznego. Na początku nieskutecznie próbował doprowadzić do małżeństwa z królową szwedzką Krystyną, a w 1645 r. poślubił francuską księżniczkę Ludwikę Marię Gonzagę de Nevers, licząc tym samym na poparcie swoich interesów przez Paryż.
Francja poparła kolejny plany wielkiej wyprawy przeciwko Turcji (1645-1646), jednak wyłącznie dlatego, że ta sprawa odwracała uwagę króla Polski od jego ambicji mediacyjnych i od działań przeciwko Szwecji. To panowie polscy sprzeciwili się na sejmie 1646 r. zamiarom monarchy. Porzucenie planów wojny z Turcją było jedna z wielu przyczyn wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 r.
Władysław IV zmarł 20 maja 1648 r. w Mereczu na Litwie. Został pochowany na Wawelu.
Król Władysław IV Waza
Za życia ojca Władysław cieszył się dużą popularnością, jednak w miarę upływu czasu, jako król, tracił uznanie i zaufanie. W Rzeczypospolitej szlacheckiej chciał realizować wizję silnego władcy. Szlachta nie chciała jednak wzmocnienia władzy i nie popierała osobistych, dynastycznych interesów monarchy. Król opierał się na skupionym wokół dworu stronnictwie magnackim, złożonym przede wszystkim z wyższych urzędników, m.in. Jerzego Ossolińskiego, Stanisława Koniecpolskiego, Jakuba Zadzika, Adama Kazanowskiego oraz Kaspra i Gerarda Denhoffów. Szlachta odbierała to jako uchybianie równości stanowej.
Postawa króla hamowała próby przeprowadzenia reform wewnętrznych, a wywoływała wręcz chęć ograniczenia jego prerogatyw. Władysławowi IV udało się jednak przeprowadzić głębokie reformy wojskowe: wprowadził tzw. wojsko cudzoziemskiego autoramentu, wzmocnił artylerię. Uwagę przyciągał także okazały dwór Władysława IV, który był jednym z najświetniejszych w ówczesnej Europie. Król interesował się muzyką, malarstwem, rzeźbą, architekturą oraz teatrem. Zapoczątkował w Polsce operę, a na Zamku Królewskim stworzył pierwszą stałą salę widowiskową dla przedstawień operowych.
akr/
