Zygmunt III Waza urodził się 20 czerwca 1566 r. w Gripsholmie k. Sztokholmu. Był synem Jana Wazy, księcia finlandzkiego, od 1569 r. króla szwedzkiego, i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. W 1587 r. został wybrany królem Polski, w latach 1592-1599 był królem Szwecji.
Zygmunt Waza został wybrany na tron polski 19 sierpnia 1587 r. przede wszystkim dzięki staraniom kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego oraz swojej ciotki Anny Jagiellonki, jako król antyhabsburski. Kanclerz Zamoyski odgrywał także później, aż do swojej śmierci w 1605 r., pierwszoplanową rolę u boku Zygmunta III, chociaż nie zgadzał się z polityką króla. Bardzo szybko Zygmunt III, zagorzały katolik wychowany w luterańskiej Szwecji, związał się z Habsburgami.
Zygmunt III Waza i kontrreformacja
Nowy król nie zamierzał respektować utrwalonych zasad życia politycznego – swoje rządy chciał wzorować na kontrreformacyjnym modelu monarchii habsburskiej, na silnej władzy królewskiej opartej na współdziałaniu z Kościołem rzymskim, papiestwem, Habsburgami i magnaterią – co szybko doprowadziło do konfliktu ze szlachtą, która obawiała się wzmocnienia władzy królewskiej. Na płaszczyźnie wyznaniowej oznaczało to natomiast złamanie ustalonych zasad tolerancji religijnej.
Na początku rządów w Polsce, dla utrzymania dziedzicznego tronu szwedzkiego po śmierci ojca, Zygmunt planował opuszczenie nowego królestwa. W tajnych negocjacjach proponował Habsburgom odsprzedaż polskiej korony. Ujawnienie tych planów w 1592 r. podkopało zaufanie Polaków do króla i doprowadziło do tzw. sejmu inkwizycyjnego, który mógł nawet przekształcić się w rokosz.
W tym samym roku, po śmierci ojca, króla Jana III, pod warunkiem zatwierdzenia praw luteranizmu, objął tron Szwecji, ustanawiając swego stryja, Karola Sudermańskiego, regentem oraz poślubił Annę Habsburżankę, córkę arcyksięcia Karola. Po jej śmierci w 1598 r., mimo protestów opozycji, w 1605 r. ożenił się z jej siostrą, Konstancją.
Jako gorliwy katolik i będąc pod wpływem jezuitów, tolerował w Polsce wymierzone przeciwko różnowiercom tumulty religijne, popierał cenzurę kościelną, a także ograniczał niekatolikom dostęp do godności i urzędów. Popierał również ideę podporządkowania Rzymowi kościoła prawosławnego na ziemiach Rzeczypospolitej, co znalazło swoje odbicie w unii brzeskiej z 1596 r. Napotkała ona jednak silny opór wyznawców prawosławia oraz hierarchów tego Kościoła oraz spowodowała zaostrzenie konfliktów społecznych i politycznych w państwie.
Zygmunt III Waza a Szwecja
Zygmuntowi III bliższa niż tron polski była ojczysta Szwecja. Będąc jednak w niej nieobecnym i niepopularny, nie mógł utrzymać władzy. Nieudana wyprawa w 1598 r. i powrót władcy do Polski doprowadziły w 1599 r. do detronizacji Zygmunta z tronu szwedzkiego na rzecz księcia Karola Sudermańskiego, który został formalnie wybrany na króla jako Karol IX w 1604 r. Zygmunt III nie uznał jednak tej decyzji sejmu szwedzkiego i do końca życia uważał się za pełnoprawnego władcę Szwecji.
Czy król Zygmunt kopał piłkę?
Z kolei w Rzeczypospolitej wzrastała szlachecka opozycja wobec polityki króla, która w latach 1606-1607 przerodziła się rokosz sandomierski (tzw. rokosz Zebrzydowskiego). Zygmuntowi przyniósł on pyrrusowe zwycięstwo w czasie bitwy pod Guzowem – król musiał jednak zaniechać reform wzmacniających władzę królewską. Pretensje Zygmunta do korony szwedzkiej wpływały na sytuacje zewnętrzna Rzeczypospolitej. Decyzja włączenia przez króla, jako władcy Szwecji, północnej Estonii do Polski w 1600 r. rozpoczęła sześćdziesięcioletni okres wojen polsko-szwedzkich. Za panowania Zygmunta III toczyły się one w trzech fazach: w latach 1600-1611 (zwycięska dla Polaków bitwa pod Kircholmem w 1605 r.), w latach 1617-1622 oraz w latach 1625-1629 (zwycięstwa polskie w bitwie morskiej pod Oliwą 1627 r. i w polu pod Trzcianą 1629 r.). Zakończyły się one niekorzystnym dla Polski rozejmem w Starym Targu (Altmarku) w 1629 r. W jego wyniku większość portów pruskich oraz duża część Inflant pozostały w rękach Szwedów, którzy pobierali również cło u ujścia Wisły.
Polityka wschodnia Zygmunta III
Strach przed szwedzko-rosyjskim porozumieniem były głównym motywem polityki wschodniej Zygmunta III. Skłonił go do poparcia wojny domowej w Rosji, pomagając polskim magnatom w wyprawach Dymitrów Samozwańców po koronę carską w latach 1604-1609, a następnie, w 1609 r., do rozpoczęcia zbrojnej interwencji w Moskwie. W 1610 r. syn monarchy, królewicz Władysław, został ogłoszony carem, a hetman Stefan Żółkiewski pokonał armię rosyjską pod Kłuszynem, Polacy także zajęli Moskwę. W 1612 r. polska załoga oblężonego Kremla musiała jednak skapitulować. Nie powiódł się zarówno plan osadzenia królewicza Władysława na tronie moskiewskim, jak i wyprawa Zygmunta przeciwko Rosji w 1617 r. Rozejm z Rosją zawarty w Dywilinie w 1619 r. zakończył polskie starania o carski tron, pozostawił jednak przy Rzeczypospolitej Smoleńsk oraz przesunął granice państwa polsko-litewskiego najdalej na wschód w jego dziejach.
W wyniku konfliktów Rzeczypospolitej z Rosją i Szwecją, jak i ambicji dynastycznych króla, wyrażono zgodę na nadanie w 1611 r. kurateli i lenna w Prusach Książęcych Hohenzollernom, co spowodowało połączenie w 1618 r. pod jedną władzą Brandenburgii i lenna pruskiego – tym samym stracono szansę przyłączenia Prus do Polski zostały.
Zygmunt III – przymierze z Habsburgami
W 1613 r. Zygmunt III zawarł formalne przymierze z Habsburgami, które stało się podstawą udzielenia przez polskiego króla, lecz wbrew opinii sejmu, pomocy militarnej cesarzowi Ferdynandowi w czasie powstania czeskiego w latach 1619-1620, w pierwszej fazie wojny trzydziestoletniej. Ten fakt i wyprawa hetmana Żółkiewskiego na Mołdawię w 1620 r. przyczyniły się bezpośrednio do zerwania stosunków z Turcją oraz rozpoczęcia przez nią wojny, w wyniku której wojsko polskie doznało klęski w 1620 r. pod Cecorą. Dopiero zwycięstwo pod Chocimiem w kolejnym roku umożliwiło zawarcie polsko-tureckiego pokoju.
Ostatnie lata panowania Zygmunta III przyniosły uspokojenie sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej Rzeczypospolitej. Król nie porzucił jednak myśli o wzmocnieniu władzy, proponował reformę elekcji z myślą o odpowiednim sukcesorze, jednak polscy panowie nie chcieli na to przystać. Zygmunt III wycofał się z tych zamiarów i doszło do złagodzenia tarć wewnętrznych, niemal do pojednania króla z opozycją.
Zygmunt III Waza: Warszawa stolicą
Panowanie Zygmunta III przypadło na czas przemian i konfliktów społecznych, gospodarczych, wojen oraz przeobrażeń ustrojowych. Na polu kulturalnym okres rządów Zygmunta III cechował się rozkwitem sztuki, zwłaszcza muzyki. Król wzbogacił kolekcję arrasów, był mecenasem malarzy i architektów. Kontynuował przebudowę Wawelu, a po przeniesieniu stolicy państwa do Warszawy w 1596 r. dokonał przebudowy Zamku Królewskiego, a także wzniósł nową rezydencję w Ujazdowie. Interesował się złotnictwem, alchemią, malarstwem oraz grą w piłkę.
Niemal czterdziestopięcioletnie panowanie Zygmunta III Wazy nie przyniosło jednak królowi popularności. Miał niewielką grupę stronników, przede wszystkim senatorów z rodów Koniecpolskich, Ossolińskich, Sapiehów, Lubomirskich.
Zygmunt III Waza zmarł 30 kwietnia 1632 r. w Warszawie. Został pochowany na Wawelu.
