110 lat temu urodził się Stanisław Broniewski „Stefan Orsza”, naczelnik Szarych Szeregów

„Po wojnie stał się symbolem szaroszeregowej legendy. Dźwigał ją przez długie lata, traktując jako odpowiedzialność wynikającą z faktu pełnienia funkcji naczelnika Szarych Szeregów” - wspominał Ryszard Kaczorowski, prezydent RP na Uchodźstwie, a wcześniej, w 1940 roku, komendant chorągwi Szarych Szeregów w Białymstoku.

Stanisław Broniewski był synem Witolda i Anny z Orłowskich, urodził się w Warszawie. „Była to już Warszawa, z której po ponad stu latach wyszli Rosjanie, ale panował totalny głód. Niedostatek skłonił jego rodzinę do przenosin do Brześcia Kujawskiego, gdzie jego ojciec podjął pracę jako księgowy w cukrowni” – przypomniał prof. Grzegorz Nowik, historyk i przewodniczący Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej podczas spotkania poświęconego „Orszy” w Muzeum Powstania Warszawskiego (2017).

W 1919 roku rodzina wróciła do stolicy, gdzie Stanisław Broniewski uczęszczał do Gimnazjum i Liceum Męskiego im. Adama Mickiewicza, a w 1928 roku wstąpił do 3. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskiego. Po maturze zdanej w 1934 r. podjął studia ekonomiczne na Uniwersytecie Poznańskim – do stolicy Wielkopolski przeniesiono służbowo jego ojca - i działał w harcerstwie, jako instruktor Chorągwi Wielkopolskiej. W Poznaniu poznał Floriana Marciniaka, później pierwszego naczelnika Szarych Szeregów. Pracował też w Oszczędnościowo-Oddłużeniowej Komisji dla Samorządu przy Urzędzie Wojewódzkim.

Po skończonych w 1938 r. studiach Broniewski znalazł pracę w Biurze Ekonomicznym Prezesa Rady Ministrów w Warszawie. „Po napaści Niemiec na Polskę razem z innymi pracownikami administracji rządowej Stanisław Broniewski musiał ewakuować się z Warszawy, ale już 8 września do niej powrócił i od października zaczął działać w Szarych Szeregach” – napisała Irena Siwińska w biogramie „Stanisław Broniewski »Orsza«. Dowódca spod Arsenału” (Przystanek Historia, 2023). „Początkowo odtworzył w warunkach konspiracji swoją macierzystą 3. WDH, potem pełnił służbę w Organizacji Małego Sabotażu »Wawer« oraz w komendzie Chorągwi Warszawskiej – stanął na czele Okręgu »Południe«, a następnie całej chorągwi (był jej komendantem w latach 1941–1943). W 1941 r. został mianowany harcmistrzem. Na kursie szkoły podchorążych ZWZ-AK odbył kilkumiesięczne szkolenie wojskowe” - przypomniała.

Szare Szeregi były najliczniejszą konspiracyjną organizacją młodzieżową, w połowie 1944 r. skupiały ponad 15 tys. członków, w tym ok. 7 tys. harcerek. Poza Warszawą działały m.in. w Radomiu, Gdyni, Krakowie i na Śląsku. Rozwiązane zostały 17 stycznia 1945 roku. W lutym 1943 r., Broniewski stanął na czele Grup Szturmowych Szarych Szeregów. 26 marca tego roku kierował akcją pod Arsenałem, której celem było odbicie z rąk Niemców Jana Bytnara „Rudego”. W akcji pod Arsenałem wzięło udział 28 członków Szarych Szeregów. Uwolniono 21 więźniów, wśród nich „Rudego”. Udział w akcji przypłacili życiem: Hubert Lenk „Hubert” - aresztowany bezpośrednio po niej i zakatowany później przez Gestapo; oraz ciężko ranni: Maciej Aleksy Dawidowski „Alek” i Tadeusz Krzyżewicz „Buzdygan”. „Alek” i „Rudy” zmarli cztery dni później - 30 marca. 2 kwietnia zmarł w szpitalu „Buzdygan”.

W akcji zabito czterech Niemców, dziewięciu było rannych. Następnego dnia, 27 marca, Niemcy w odwecie zamordowali na dziedzińcu więziennym Pawiaka 140 Polaków i Żydów.

Po aresztowaniu naczelnika Szarych Szeregów Floriana Marciniaka 6 maja 1943 r. Broniewski stanął na czele organizacji. Przyjął pseudonim „Krzemień”. „Przygotowywana przez niego akcja odbicia Marciniaka z rąk niemieckich zakończyła się niepowodzeniem” – przypomniała Irena Siwińska. W trakcie jego komendy Grupy Szturmowe Szarych Szeregów wykonały m.in. odbicie więźniów pod Celestynowem (19–20 maja 1943), wyroki śmierci Franza Bürkla (7 września 1943) i Franza Kutschery (1 lutego 1944). Dokonywali tego najstarsi harcerze, członkowie Grup Szturmowych - z których z czasem uformowano bataliony „Zośka” i „Parasol” oddane pod komendę Kedywu AK.

W pracy harcerskiej w czasie okupacji Broniewski realizował program „wychowania przez walkę”, nakreślony pod hasłem „Dziś – Jutro – Pojutrze” przez Aleksandra Kamińskiego, autora „Kamieni na szaniec”. „Dziś” oznaczało konspirację i przygotowania do powstania, „Jutro” – otwartą walkę zbrojną z okupantem, a „Pojutrze” – pracę w odrodzonej Polsce.

„Pierwszoplanowym celem organizacji nie była walka, nie wysadzone pociągi, odbici więźniowie, nie zamachy czy akcje propagandowe, ale wychowanie. Wychowanie młodzieży w duchu poszanowania dla solidnej, rzetelnej i uczciwej pracy” – mówił Broniewski po latach. „Celem harcerstwa nie była ilość namalowanych na murze kotwic czy zabitych Niemców. Walka o dusze, praca wychowawcza, budowanie człowieka i ludzi - to było sedno sprawy i istotna przyczyna tego, czym stało się harcerstwo w życiu polskim przez lata wojny” - wyjaśniał.

W Powstaniu Warszawskim Broniewski walczył na Woli, a potem w Śródmieściu, gdzie zajął się tworzeniem harcerskich służb pomocniczych – m.in. poczty polowej, łączności, pomocy rannym. Naczelnikiem Szarych Szeregów był do 3 października 1944 roku. Nie kwestionował sensu wybuchu powstania. „To było słuszne, to było bardzo słuszne” - powiedział Broniewski Annie Marii Gizie (Polskie Radio, 1995), podkreślając, że odpowiedzialność za życie podwładnych była w Szarych Szeregach „bardzo istotna”. „Mimo to Powstanie Warszawskie wykosiło ogromną część, te osiemdziesiąt parę procent (walczących) w batalionach Zośka i Parasol. To jest ogromny procent” – przypomniał. „Ale to już są rzeczy ponad nami” – dodał. „W tym co mówię, nie ma żadnego zarzutu pod adresem władz politycznych czy wojskowych. Jest to zwykły polski dramat” – ocenił. „To może przykro, że to mówi człowiek żyjący, bo może gdyby to było zapisane a ja bym nie istniał w tej chwili, to byłoby ładniej” – dodał. „Myśmy byli w sytuacji, że trzeba było podjąć tę walkę, z pełną świadomością tych mądrych ludzi, którzy kierowali, że będą takie ofiary. Że będą wielkie ofiary” – podkreślił. „Oczywiście one się powiększyły przez postawę drugiego agresora – Stalina, (który) czekał aż tu się wypali” - dodał Broniewski. „Powstanie było zwycięstwem, po prostu zwycięstwem” – podsumował.

Po upadku powstania trafił do oflagu Bergen-Belsen, stanowiącego praktycznie niemiecki obóz koncentracyjny. Po uwolnieniu 28 kwietnia 1945 roku przez wojska amerykańskie, organizował polskie harcerstwo w Niemczech.

W 1946 r. zdecydował się na powrót do Polski kontrolowanej przez Sowietów. „Rozmowa była trudna. Jej istotna treść brzmiała: Generał: »Pan jedzie do kraju«, ja: »Tak jest«, Generał: »A więc pójdzie pan do konspiracji? «, ja: »Nie, panie generale«, Generał: »o znaczy, że będzie pan współpracował«, ja: »Nie, panie generale«. Generał: »Nie rozumiem – no to co?«, ja: »Ja tam będę«” – zapisał w książce pt. „To nie takie proste – moje życie” swoją ostatnią rozmowę z Tadeuszem Komorowskim „Borem”.

W latach 1946–48 był wicedyrektorem departamentu w Centralnym Urzędzie Planowania. Później pracował w zrzeszeniu spółdzielni „Społem”. Obronił doktorat i habilitację z ekonomii urbanistyki. Chciał być w Polsce i dalej pracować z młodzieżą, jednak ówczesne władze komunistyczne rozpoczęły prześladowanie harcerzy. ZHP zostało oficjalnie wcielone w 1950 roku do Związku Młodzieży Polskiej. Broniewski był inwigilowany. Na fali odwilży w 1956 r. podjął działalność w odtwarzanym - po okresie stalinowskim - ZHP. Jednak już w 1958 r. został usunięty z kierownictwa organizacji i wycofał się z oficjalnego nurtu harcerskiego. W 1966 r. został docentem na Uniwersytecie Łódzkim, był kierownikiem pracowni w Instytucie Kształtowania Środowiska.

Po sierpniu 1980 roku Broniewski zaangażował się w odnowę polskiego harcerstwa. Uważano go za duchowego ojca Związku Harcerstwa Rzeczpospolitej. W 1986 r. był konsultantem filmu dokumentalnego „Szare Szeregi” w reżyserii Wiktora Skrzyneckiego. „Nie można było wtedy nawet wspomnieć o działaniach Szarych Szeregów w Wilnie, co bardzo nas bolało, pana Stanisława ze zrozumiałych względów bardziej” – powiedział PAP Wiktor Skrzynecki. „Nie mogąc opowiedzieć o tym wprost, uciekliśmy się do obrazu. W filmie są dokumentalne zdjęcia z Wilna, bez komentarza” – wyjaśnił. „Z rozmów z nim zapamiętałem, jak wielką wagę przywiązywał do spraw wychowawczych, nieustannie podkreślał, że ideą i celem ruchu harcerskiego pod okupacją była nie tylko walka, ale wychowanie, kształtowanie charakterów młodych ludzi tak, by w przyszłości stali się pełnowartościowymi, odpowiedzialnymi i uczciwymi obywatelami wolnej Polski” – wspominał Skrzynecki.

Po 1989 r. Broniewski podjął działania na rzecz zjednoczenia wszystkich organizacji harcerskich. Przewodniczył Krajowemu Komitetowi Odrodzenia ZHP. Stanął na czele Rady Pamięci Walk i Męczeństwa. Był Kanclerzem Kapituły Orderu Orła Białego i zastępcą Kanclerza Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari. Pełnił funkcję prezesa Rady Naczelnej Stowarzyszenia Szarych Szeregów.

Historii harcerstwa okresu okupacji poświęcił kilka książek, m.in.: „Akcję pod Arsenałem” (1983), „Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika” (1983), „Florian Marciniak. Naczelnik Szarych Szeregów” (1988) i „To nie takie proste – moje życie” (2001).

Stanisław Broniewski zmarł 30 grudnia 2000 roku, dzień po swych 85 urodzinach. 9 stycznia 2001 r po mszy w Katedrze Warszawskiej został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka”. (PAP)

wka/ top/ aszw/