115 lat temu zmarł Zygmunt Gloger, autor „Encyklopedii staropolskiej”

Współcześni nazywali go „starożytnikiem” czyli entuzjastą dziejów i przedmiotów należących do przeszłości. Dziś, w dobie wąskich specjalizacji, Gloger bywa uznawany „za przedstawiciela kilku(nastu) dyscyplin naukowych, takich między innymi jak historia, archeologia, etnografia, folklorystyka, ludoznawstwo” – napisał Łukasz Zabielski („Zygmunt Gloger: między uniwersum Gutenberga a »literaturą w żywym słowie«”, 2016)

Zdaniem Teresy Komorowskiej, autorki książki „Gloger. Opowieść biograficzna” (1985), był on etnografem i folklorystą, kolekcjonerem. „Jego starożytnictwo to zbieractwo wszystkich dawnych rzeczy polskich do początku XIX wieku” – powiedziała w Polskim Radiu (1985).

„Swoje zamiłowania i pasje rozwijał drogą samouctwa, pozostając pod wpływem takich osobowości jak historyk Julian Bartoszewicz (1821-1870), powieściopisarz Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887), geograf i poeta Wincenty Pol (1807-1872) i etnograf Oskar Kolberg (1814-1890). Korespondował niemal z wszystkimi uczonymi i pisarzami trzech zaborów, pozostawiając spuściznę naukową, popularnonaukową i literacką idącą w setki publikacji książkowych, rozpraw i artykułów, był autorem setek publikacji prasowych” – napisał prof. Jarosław Ławski redaktor „Pism rozproszonych” Glogera (2016). Choć Gloger nie miał uniwersyteckich tytułów, Julian Krzyżanowski - autor wstępu do „Encyklopedii Staropolskiej” - zaliczył go do grona najświetniejszych uczonych, obok Karola Estreichera, Aleksandra Brücknera i Jana Stanisława Bystronia.

Słynął jako tytan pracowitości. „Ani jednej godziny w życiu nie strwonił na rozrywkę w karty, nie spędził ani dnia w podróży poza granicami Słowiańszczyzny, nie był ani razu na wyścigach, na balu publicznym, maskaradzie, majówce dla zabawy. Zadowalał się stale pięcioma godzinami snu na dobę” – napisał Stanisław Szenic („Cmentarz Powązkowski 1891-1918. Zmarli i ich rodziny”, 1983)

Pochodził z rodziny ziemiańskiej, której korzenie tkwią na Podlasiu. Urodził się 3 listopada 1845 r. Był jedynym synem zubożałej szlachcianki Michaliny Marianny z Woynów z okolic Mężenina koło Łomży i Jana Glogera, powstańca listopadowego, który po latach administrowania cudzymi majątkami, w 1859 r. kupił w Jeżewie k. Tykocina, 1,5 tys.-morgowe gospodarstwo (ok. 840 ha).

„Miłość do nauki i pamiątek narodowych zaszczepili we mnie rodzice i babki. Stąd prawie od lat dziecinnych spragniony byłem żądzą zbierania i zachowywania wszystkiego, co było pamiątką przeszłości historycznej, czy to był pieniądz polski, czy pieczęć jaka czy książka, czy strzępek dawnego stroju lub ułamek starej zbroi” – wspominał po latach Gloger w liście do Władysława Bartynowskiego.

Klimat rodzinnego domu Zygmunta scharakteryzowała Magdalena Zawidzka-Kwiatkowska, jego prawnuczka („Zygmunt Gloger we wspomnieniach rodzinnych”, 2016). W jej opinii, przywiązanie do tradycji oraz gruntowną znajomość Podlasia przekazała Zygmuntowi matka Michalina, starannie wykształcona, gorąca patriotka, zaangażowana w przygotowania Powstania Styczniowego - w 1863 r. była prezeską parafialnego Komitetu Opieki Narodowej.

W latach szkolnych Michalina przyjaźniła się z siostrami Fryderyka Chopina. „Podczas zabawy przeszkadzał im Fryderyk, robiąc różne psikusy. Wspomnienia Michaliny (…) ukazały się w piśmie +Lutnista+ w 1905 roku, w numerze poświęconym Fryderykowi Chopinowi” – podała Zawidzka-Kwiatkowska.

Jan Gloger był człowiekiem jak na ówczesne czasy niezwykle światłym: inżynier, na wskroś humanista, rozmiłowany w literaturze, malarstwie, uczestnik powstania listopadowego, pasjonat sadownictwa (twórca odmiany jabłek zwanych „glogierówki”). Z rodziną Glogerów blisko był związany pisarz Józef Ignacy Kraszewski, szkolny przyjaciel Jana. „Przyjaźń przetrwała do śmierci pisarza. Kraszewski stał się też przewodnikiem intelektualnym Zygmunta Glogera” – opisała prawnuczka.

W 1858 r. Zygmunt Gloger rozpoczął naukę w Warszawie, w Wyższym Naukowym Zakładzie Jana Nepomucena Leszczyńskiego. „Co charakterystyczne, po początkowych świetnych wynikach, pod koniec nauki, w sezonie 1861/1862 oceny Glogera gwałtownie się obniżyły, znalazły się wśród nich nawet niedostateczne, skutkiem czego nie ukończył szkoły. Podobnie było i w 1863 r., kiedy powtarzał ostatni rok i wciąż kończącego naukę patentu nie otrzymał” – napisał Emil Kalinowski („Zygmunt Gloger i rok 1863. Przyczynek do biografii słynnego Podlasianina”).

Pod wpływem nauczyciela Kazimierza Władysława Wójcickiego, „miłośnika pamiątek” i „rzeczy starożytnych”, w nastolatku obudziła się etnograficzno-antykwaryczna pasja, która potem określiła kształt jego życia. „Opanowała mnie chęć spisania przysłów polskich. Zacząłem więc spisywać wszystko, co w tej mierze usłyszałem od ojca, stryja, ciotek, babek, sąsiadów, profesorów, kolegów, oficjalistów, sług i co napotkałem w książkach i kalendarzach. Oczywiście nie pojmowałem wówczas żadnych względów etnograficznych, chodziło mi tylko o ilość. Więc radość była wielka, gdy w roku 1861 dopełniłem cyfry dwutysięcznej” – takie wspomnienie Zygmunta Glogera przytoczyła Komorowska.

„W roku 1863, mając lat 17, posiadałem już kilkaset monet polskich i kilkadziesiąt medalów. Medale zostały mi wtedy zabrane — monety zdołałem ukryć i ocalić. Inne zabytki, z niewielkim wyjątkiem, przechowałem wtedy jako tako” - napisał sam Gloger 21 lipca 1882 r. w liście do Bartynowskiego. Objaśnienie słówka „wtedy” podał Kalinowski: „Mowa tu o skutkach rewizji przeprowadzonej w Jeżewie przez rosyjskie wojska”.

Z badań Kalinowskiego wynika, iż to młodziutki Gloger był autorem korespondencji do krakowskiego „Czasu” na temat tragicznych potyczek powstańców w okolicach Tykocina, Jeżewa, Dobroch. Przesunęło to o kilka miesięcy debiut Glogera, za który poprzednio uważano artykuł o tykocińskim pomniku Stefana Czarnieckiego („Tygodnik Ilustrowany” z 19 września 1863).

Tekst w „Tygodniku…” ilustrował drzeworyt Wojciecha Gersona, przedstawiający postać zamyślonego pod pomnikiem młodzieńca – o rysach młodego Glogera. „Chłopak (…) nosi charakterystyczną, +arcynarodową+ w tymże roku 1863 podbitą barankiem +konfederatkę+ Z pozoru drobny szczegół ubioru (…) — mówi bardzo wiele o młodym Zygmuncie i jego postawie w roku 1863” – ocenił Kalinowski.

W 1865 r. zaczął studia na Wydziale Prawa i Administracji Szkoły Głównej w Warszawie, ale dalej rozwijał pasje. Przeczytawszy w prasie apel Oskara Kolberga o zbieranie i nadsyłanie materiałów etnograficznych z różnych stron kraju, Gloger nawiązał osobisty kontakt z badaczem polskiej kultury ludowej - efektem była przyjaźń i długotrwała współpraca. Po latach również Gloger publikował podobne listy otwarte: „Ponieważ rozwój ludzkości trwa ciągle, każde więc pokolenie różni się jedno od drugiego, a cały poczet pokoleń tworzy szereg odmiennych do pewnego stopnia obrazów, których odzwierciedlenie należy do badaczów przeszłości. Każdy zaś ogół interesujący się postępem nauk ułatwia tym badaczom korzystanie ze źródeł, będących w posiadaniu osób prywatnych. („Słowo” 1890).

W 1868 r. Gloger przeniósł się na Uniwersytet Jagielloński i rozpoczął systematyczne badania naukowe w sferze etnografii i prehistorii. Po ukończeniu studiów wydał pierwszą własną książkę: „Obchody weselne”.

W latach 1870-72 przejął administrowanie rodzinną posiadłością. „Przez Jeżewo przewijali się przyjaciele Glogera, gościł tu przed swą wycieczką do Białowieży Sienkiewicz, Julian Bartoszewicz, Jan Karłowicz i inni” - napisał Julian Krzyżanowski. Jednocześnie prowadził poszukiwania krajoznawcze, archeologiczne i etnograficzne. Najpierw na terenie Podlasia i Mazowsza, a następnie w Wielkopolsce, w Krakowskiem, na Litwie i Żmudzi. „Wędruje pociągiem, to znów konno, pieszo, a nawet czółnem spławia się w dół rzek” – czytamy w biografii. „Był widziany nad Niemnem, Wisłą, Biebrzą i Bugiem, Wartą i Sanem, Dniestrem i Dźwiną, Dnieprem, Bohem i Horyniem”. Dokumentował folklor: zbierał pieśni ludowe, porzekadła, przypowieści oraz zabytki piśmiennictwa, rejestrował lokalne zwyczaje, szkicował i rysował ludową kulturę materialną np. stroje i architekturę.

Przeprowadził m.in. w Grodnie, prekursorskie w Europie, badania powierzchniowe tzw. „stacji krzemiennych, czyli siedlisk pierwotnych mieszkańców z czasów powszechnego w starożytności użytku krzemienia”. Wyniki publikował w „Wiadomościach archeologicznych”.

„Rozumiał zwiedzanie kraju ojczystego przede wszystkim jako obowiązek poznawania dokonań dawnych pokoleń” – podkreślił Zygmunt Dobroński („Znaki tożsamości narodowej według Zygmunta Glogera”, 1998).

Spostrzeżenia, zapiski i wrażenia były materiałem do książek etnograficznych: „Pieśni ludu”, „Słownik gwary ludowej okręgu tykocińskiego”, „Album etnograficzny”, „Rok polski w życiu, tradycji i pieśni”, „Zwyczaje doroczne”, „Skarbiec strzechy naszej”, „Gody weselne. 394 pieśni i śpiewek weselnych”, „Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce”. Posłużyły one także do „Ksiąg rzeczy polskich”, „Geografii historycznej” oraz „Encyklopedii staropolskiej”.

Krzyżanowski nazwał książki Glogera „uroczą gawędą starożytniczą”. Ocena pracy naukowej wypada słabiej. „Był zapalonym i sumiennym zbieraczem materiałów, ale nie posiadał głębszej wiedzy, która pozwoliłaby na prawidłową i twórczą interpretację” – oceniła Komorowska.

Swoje obserwacje Gloger publikował na gorąco m.in. „Tygodniku Ilustrowanym”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Wędrowcu”, „Przeglądzie Polskim”, „Zorzy”, „Kronice Rodzinnej”. Krajoznawcze opisy przeplatały się z ekonomiczno-społecznymi aktualiami. W celach oświatowych wydawał popularny wybór poezji ludowej, pieśni, przypowieści, baśni, zwyczajów - tomiki „Biblioteki Ludowej” Zygmunta Glogera, pod pozorem „ludowości”, krzewiły polskość tępioną przez zaborców.

Bliskie sercu idee wyrażał w taki sposób, że cenzura zaborcy nie wychwytywała troski o ojczyznę, której nie było na politycznej mapie świata. Za przykład może posłużyć jego rozmowa z szykującymi się do emigracji wieśniakami spod Tykocina: „A do któregoż to kraju zamierzacie wędrować? - zapytałem. Jeden z wieśniaków odrzekł: »do Hafryki«. Inny zaprzeczył, poprawiając go: »do Branzolji, proszę pana«. »Nie do Hafryki, ani do Branzolji, tyło do Agrypiny« - dodał trzeci. Domyślając się, że miała to być Afryka, Brazylia i Argentyna, przekonałem się z dalszej rozmowy, iż: 1) żaden z tych ludzi nie wiedział, gdzie emigruje; 2) żaden nie miał pojęcia o odległości, położeniu jeograficznym i warunkach kraju, który pragnie obrać sobie za nową ojczyznę; 3) żaden nie był zmuszony przez nędzę do wychodźtwa, każdy bowiem miał zebranych kilkadziesiąt rubli na drogę” – zapisał („Kurier Codzienny”, 1890)

„Program Glogera sprowadzał się do trzeźwego postulatu: zachować tradycję narodową, religię, pamięć o przeszłości, ale reformować się cywilizacyjnie, przemyśliwując o przyszłości” – podkreślił prof. Ławski.

W 1883 r., mając lat 38, ożenił się z młodszą o 15 lat Aleksandrą Jelską, córką Aleksandra znanego kolekcjonera, właściciela biblioteki liczącej ponad 7 tys. tomów, ponad 2 tys. sztychów i litografii, przeszło 20 tys. dokumentów; współpracownika licznych wydawnictw, zbieracza pieśni, przysłów i podań ludowych.

Aleksandra została gorliwą współpracowniczką męża, jednak w 1899 r. nieoczekiwanie zmarła, a Gloger ze zdwojoną siłą oddał się pracy. W latach 1900-03, po 40 latach gromadzenia materiałów, wydał swoje opus magnum „Encyklopedię staropolską ilustrowaną”. Zdaniem Ławskiego, „to dzieło zapewniło mu nieśmiertelność jako summa XIX-wiecznej wiedzy o dawnej Rzeczypospolitej”.

W 1906 r. Gloger przeniósł się do Warszawy, gdzie został wybrany pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Był również współzałożycielem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i wiceprezesem Towarzystwa Opieki nad Historycznymi Pamiątkami i Zabytkami Sztuki i Kultury Polskiej.

W 1907 r. ożenił się z wdową, Kazimierą z Weissbornów Wilczyńską. Chory na cukrzycę, zmarł w nocy z 15/16 sierpnia 1910 roku, w wieku 65 lat, na skutek przypadkowego zakażenia po amputacji ręki.

Swe zbiory i bibliotekę zapisał Towarzystwu Krajoznawczemu, Towarzystwu Biblioteki Publicznej w Warszawie, Muzeum Narodowemu i Akademii Umiejętności w Krakowie, a także Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie.

Rok po jego śmierci Polskie Towarzystwo Krajoznawcze w IV Roczniku PTK, w hołdzie „założycielowi i pierwszemu prezesowi” opublikowało bibliografię ośmiuset jego naukowych prac.

Po II wojnie światowej o Glogerze przypomniała Helena Czernek, kierowniczka Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łomży. Z jej inicjatywy, 26 sierpnia 1973 r. odsłonięto tam pomnik Glogera, dłuta Ferdynanda Jarochy. Od 1983 r. Społeczne Stowarzyszenie Prasoznawcze „Stopka” w Łomży organizuje Konkurs o Nagrodę i Medal Zygmunta Glogera.

W latach 2013-17 Narodowy Program Rozwoju Humanistyki sfinansował projekt „Naukowa edycja Pism rozproszonych Zygmunta Glogera w trzech tomach”, który pozwolił zebrać oraz reinterpretować naukowy i publicystyczny dorobek Glogera.

W 2010 r. w przyjętej w 100. rocznicę śmierci uchwale, Sejm RP ocenił, że działalność Zygmunta Glogera była niezwykle ważna dla zachowania narodowej odrębności Polaków w okresie zaborów. „Skrywane pod szatą nauki i ludowości przesłanie, dawało zniewolonemu narodowi poczucie tożsamości i dumy z bycia Polakiem” - podkreślono.(PAP)

Paweł Tomczyk, Iwona L. Konieczna

ilk/ top/ dki/