Herolt, Johann : Sermones Discipuli de tempore et de sanctis cum Promptuaria exemplorum et de Beata Virgine. Basel : Johann Amerbach, 1482 – fragmenty zidentyfikowanego inkunabułu – stan przed konserwacją. Źródło: facebook, Książnica Cieszyńska
Inkunabuł autorstwa dominikańskiego kaznodziei Johannesa Herolta, wydany w Bazylei przez Johanna Amerbacha w 1482 roku, zidentyfikowała w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej jej pracownik Jolanta Sztuchlik. Jak podała w poniedziałek, w Polsce znane były tylko trzy egzemplarze.
Sztuchlik wskazała, że we wczesnym okresie książki drukowane nie miały kart tytułowych. Informacje o autorze, tytule, miejscu druku, nazwisku drukarza oraz dacie powstania zamieszczano na końcu tekstu, w tak zwanym kolofonie. Te same dane, w skróconej formie, umieszczano też na początku i końcu poszczególnych części druku w postaci krótkich formuł, zwanych incipitami i explicitami.
„To właśnie dzięki nim w ramach prac związanych z digitalizacją i opracowaniem archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (APTL – PAP) udało się (…) zidentyfikować w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej kolejny inkunabuł” – powiedziała Jolanta Sztuchlik.
Jak zrelacjonowała, identyfikacja zdefektowanego inkunabułu, składającego się tylko z 27 luźnych kart formatu folio, rozpoczęła się od ich dokładnego przeglądu w celu wytypowania stron zawierających informacje pomocne w ustaleniu tytułu i autora dzieła.
„Na jednej z kart znajdował się explicit, czyli formuła zawierająca końcowe słowa tekstu o następującej treści: >>Sermones discipuli de sctis finiunt<<. Nie był to jednak koniec całego dzieła, lecz tylko jednej jego części. Następnie, wykorzystując wyszukiwanie obrazem w internecie, zdigitalizowaną stronę przesłano do wyszukiwarki Google, co przyniosło 60 wyników przedstawiających obrazy różnych druków i jednego rękopisu dostępnych w bibliotekach cyfrowych, głównie w Europie i Ameryce Północnej. Wytypowano wśród nich cyfrową wersję jednego druku pochodzącego z Zentralbibliothek w Zurychu, (...) instytucji gromadzącej zasób cyfrowy rzadkich książek z bibliotek i innych instytucji szwajcarskich” – podała.
Porównanie z tym drukiem zdigitalizowanego egzemplarza z Książnicy Cieszyńskiej pozwoliło Jolancie Sztuchlik zidentyfikować dzieło. „Okazało się, że jest to inkunabuł wydany w Bazylei przez Johanna Amerbacha w 1482 roku pod tytułem >>Sermones Discipuli de tempore et de sanctis cum Promptuaria exemplorum et de Beata Virgine<<, autorstwa dominikańskiego kaznodziei Johannesa Herolta, znanego pod pseudonimem Discipulus” – oznajmiła.
Sztuchlik zaznaczyła, że Herolt był jednym z najpłodniejszych autorów kazań wzorcowych w XV-wiecznej Europie. „Jego zbiory kazań i przewodników homiletycznych cieszyły się dużą popularnością – początkowo rozpowszechniane w formie rękopisów, a później w postaci drukowanej. Należał do grona najczęściej publikowanych autorów w okresie inkunabułów. Niektóre jego dzieła zachowały się w większej liczbie egzemplarzy, inne przetrwały w pojedynczych rękopisach” – dodała.
Jak podkreśliła, centralny katalog inkunabułów w polskich bibliotekach odnotowywał tylko trzy egzemplarze tej edycji. „Jeden znajduje się w Bibliotece Prowincji Bernardynów w Krakowie, a dwa pozostałe, częściowo uszkodzone, przechowywane są w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie oraz w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie” – powiedziała.
Sztuchlik wyjaśniła, że egzemplarz z Książnicy Cieszyńskiej nie został ujęty w katalogu, ponieważ jego fragmenty pochodzą z wiązki APTL 037, w której część zdefektowanych jednostek nie była nigdzie zidentyfikowana ani opisana. „Bardzo zły stan zachowania tych materiałów - spowodowany silnym porażeniem mikrobiologicznym oraz całkowitym osłabieniem struktury papieru – uniemożliwił ich opracowanie przez twórców katalogu APTL Ludwika Brożka i Jana Koniecznego w latach 60. i 70. XX wieku. Dopiero w 2024 roku, dzięki konserwacji zachowawczej przeprowadzonej przez Łucję Brzeżycką, a także digitalizacji, możliwe stało się pełne opracowanie i właściwa identyfikacja” – powiedziała.
Na czwarty etap projektu konserwacji i cyfryzacji archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego 166 tys. zł. przekazało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dotychczas zabezpieczono pod względem konserwatorskim i zdigitalizowano łącznie 2518 jednostek rękopiśmiennych i drukowanych, z których wykonano ponad 49,2 tys. skanów.
Inkunabuł to termin używany w historii książki do określenia druków pochodzących z wczesnego okresu rozwoju drukarstwa, czyli publikowanych od wynalezienia druku około 1450 roku do końca XV wieku. „Główną cechą tych najstarszych publikacji była technika druku polegająca na odbijaniu tekstu na papierze lub pergaminie za pomocą ruchomych metalowych czcionek, przy użyciu ręcznej prasy drukarskiej” – powiedziała Sztuchlik.
Książnica Cieszyńska jest biblioteką o statusie naukowym. Poza wydawnictwami nowymi posiada w zbiorach bardzo bogate kolekcje zabytkowe. Pochodzą one przede wszystkim z okresu od XVIII do XX wieku, choć najstarsze egzemplarze sięgają średniowiecza. (PAP)
szf/ miś/
