Wisława Szymborska odebrała z rąk króla Karola XVI Gustawa literacką Nagrodę Nobla. Ceremonia odbyła się w Filharmonii Sztokholmskiej, 10 grudnia 1996 r. Fot. PAP/CAF Jacek Bednarczyk
Literacka Nagroda Nobla przyznawana jest od 124 lat. W historii nagrody siedem razy w ogóle nie wyłoniono laureata, a dwa razy odmówiono jej przyjęcia. Wśród 121 nagrodzonych jest 18 kobiet.
Pierwszą Literacką Nagrodę Nobla przyznano w 1901 r. Od tego czasu literackiego Nobla przyznano 117 razy 121 laureatom.
103 Literackie Nagrody Nobla przyznano mężczyznom. Wśród nich znalazł się również najmłodszy laureat w historii literackiego Nobla – Rudyard Kipling nagrodzony w 1907 r. w wieku 41 lat. Wśród polskich noblistów znaleźli się Henryk Sienkiewicz, który w 1905 r. otrzymał nagrodę za całokształt twórczości, stając się pierwszym polskim laureatem tej nagrody, w 1924 r. nagrodzono Władysława Reymonta za epopeję narodową „Chłopi”, w 1980 r. literackiego Nobla otrzymał Czesław Miłosz za całokształt twórczości literackiej, zarówno poezję, jak i prozę.
18 razy trafił w ręce kobiet. Pierwszą z nich była Selma Lagerlöf, której nagrodę przyznano w 1909 r. Wśród literackich noblistek dwukrotnie pojawiły się Polki. W 1996 r. Wisława Szymborska otrzymała nagrodę za „poetycką precyzję, która z historycznym i biologicznym kontekstem ukazuje fragmenty ludzkiej rzeczywistości”. 22 lata później, w 2018 r., Literacką Nagrodę Nobla przyznano Oldze Tokarczuk. Została doceniona przez członków akademii za „narracyjną wyobraźnię, która z encyklopedyczną pasją ukazuje przekraczanie granic”. Doris Lessing, która otrzymała nagrodę w 2007 r., w wieku 87 lat, jest najstarszą osobą nagrodzoną literackim Noblem.
Od 2018 r., kiedy literackiego Nobla otrzymała Olga Tokarczuk, nagroda przyznawana jest naprzemiennie kobietom i mężczyznom. W związku z ubiegłorocznym sukcesem pisarki Han Kang można oczekiwać, że tegoroczna nagroda trafi w ręce pisarza.
W całej historii nagrody tylko dwa razy odmówiono jej przyjęcia. W 1958 r. Borys Pasternak, który wstępnie przyjął Nobla, został nakłoniony przez władze Związku Radzieckiego do odrzucenia nagrody. Jean-Paul Sartre odmówił, ponieważ w swojej karierze literackiej regularnie nie akceptował takich wyróżnień. Czterokrotnie przyznano wspólną nagrodę. W 1904 r. otrzymali ją Frédéric Mistral oraz José Echegaray y Eizaguirre, w 1917 r. Noblem podzielili się Karl Adolph Gjellerup oraz Henrik Pontoppidan. Niecałe 50 lat później nagroda trafiła do Shmuela Yosefa Agnona oraz Nelly Sachs. Ostatni taki przypadek wydarzył się w 1974 r., kiedy laureatami byli Eyvind Johnson i Harry Martinson. W czasie I i II wojny światowej przyznawano mniej nagród Nobla. Łącznie Literackiej Nagrody Nobla nie przyznano siedem razy, w latach 1914, 1918, 1935, 1940, 1941, 1942, 1943.
Od 50 lat nominacje i opinie wystawiane przez członków komitetu Literackiej Nagrody Nobla nie są ujawniane przez Akademię Szwedzką. Często kieruje ona uwagę czytelników na mniej znane obszary literatury i jej autorów. Tak też stało się rok temu, gdy zwyciężyła koreańska pisarka Han Kang, która została nie tylko pierwszą Koreanką, ale również pierwszą kobietą azjatyckiego pochodzenia, która otrzymała literackiego Nobla. Natomiast laureat sprzed dwóch lat – norweski pisarz Jon Fosse – wielokrotnie pojawiał się w noblowskich rankingach.
Najczęściej Nobla dostawali pisarze i poeci piszący w języku angielskim – 31 razy. Twórców francuskojęzycznych na liście dotychczasowych noblistów jest 14, tyle samo razy odbierał Nobla literat niemieckojęzyczny. Kolejna grupa laureatów to Słowianie (12), w tym piątka Polaków oraz czwórka Rosjan, jeden Serb i jeden Czech. Listę nagrodzonych Słowian dopełnia Josif Brodski, piszący zarówno po rosyjsku, jak i angielsku (nagrodę otrzymał jako obywatel USA). Tylu samo jest noblistów włoskich, co hiszpańskich – po pięciu. Jeśli jednak doliczyć do tych ostatnich sześciu laureatów z Ameryki Łacińskiej, to hiszpańskojęzycznych noblistów będzie jedenastu. Dwa razy przyznano nagrodę Nobla Chińczykowi (Gao Xingjian i Mo Yan), Imre Kertész to jedyny noblista języka węgierskiego, Orhan Pamuk – tureckiego, Jon Fosse – norweskiego, a Han Kang została w poprzednim roku pierwszą koreańską noblistką.
Precyzyjne określanie liczby noblistów według obywatelstwa, narodowości i obszaru językowego nie jest proste. Isaac Bashevis Singer to Żyd polski, tworzący w USA w języku jidysz, znany na świecie z angielskich tłumaczeń. Amerykanie zaliczają do „swoich” noblistów Brodskiego i Czesława Miłosza. Samuel Beckett, urodzony w Irlandii dramatopisarz i powieściopisarz, większość życia spędził w Paryżu, pisząc zazwyczaj po francusku i tłumacząc swoje własne dzieła na angielski.
Szwedzka Akademia często zaskakuje publiczność. W 1953 r. literackim Noblem nagrodzono Winstona Churchilla, bardziej znanego z funkcji politycznych niż dokonań pisarskich. W ostatnim dziesięcioleciu kilka razy wybierano pisarzy niemal nieznanych nawet krytykom literackim, jak Chińczyk Gao Xingjian. Zaskoczeniem innego rodzaju była nagroda dla Gabriela Garcii Márqueza, przyznana w 1982 r., zdziwienie wówczas wywołał wybór pisarza uznanego i czytanego na całym świecie. Pamiętne było również wyróżnienie literackim Noblem amerykańskiego muzyka Boba Dylana. Decyzja noblowskiego panelu poruszyła dyskusję o granicach literatury.
Najbardziej kontrowersyjnym Noblem literackim pozostaje jednak decyzja jury z 1974 roku, kiedy wybrano szwedzkich pisarzy: Eyvinda Johnsona i Harry’ego Martinsona. Obserwatorów oburzyło nie to, że nagrodzeni pisarze byli mało znani, ani to, że wybierając ich, pominięto kandydatów takich jak Graham Greene czy Saul Bellow. Kontrowersje wzbudził fakt, że obaj nagrodzeni literaci zasiadali w noblowskim panelu i uczestniczyli w głosowaniu na laureata.
Ostatni kryzys w Szwedzkiej Akademii wybuchł jesienią 2017 roku, gdy francusko-szwedzki fotografik i reżyser Jean-Claude Arnault, mąż członkini Akademii Katariny Frostenson, został oskarżony o molestowanie. 18 kobiet oskarżyło go o wykorzystywanie seksualne, a pięć z nich zdecydowało się złożyć doniesienie na policję z oskarżeniem o gwałt, część zarzutów została jednak umorzona z powodu przedawnienia lub braku dowodów. Arnault miał również być źródłem przecieków na temat laureatów. Przypuszcza się, że mąż Frostenson był źródłem przecieków o Nagrodzie Nobla dla Wisławy Szymborskiej (1996), Elfriede Jelinek (2004), Harolda Pintera (2005), Jeana-Marie Gustave’a Le Clézio (2008), Patricka Modiano (2014), Swiatłany Aleksijewicz (2015) oraz Boba Dylana (2016). W związku z wewnętrznym kryzysem w 2018 roku Szwedzka Akademia zdecydowała, że nie przyzna w tamtym roku Literackiej Nagrody Nobla. Nagrodę za 2018 przyznano rok później.
Nagroda Nobla to złoty medal i kaligrafowany dyplom. Od 2023 r. wartość nagrody pieniężnej w każdej z sześciu dziedzin wzrosła do 11 mln koron szwedzkich, czyli ponad 4 mln zł.(PAP)
maku/ miś/
