Warszawa 19.07.1989. Posiedzenie Zgromadzenia Narodowego w gmachu Sejmu. Wybór generała Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Nz. przemówienie po zaprzysiężeniu nowo wybranego prezydenta PRL. PAP/Ireneusz Sobieszczuk
Wybory powszechne na prezydenta po raz pierwszy zostały zorganizowane w Polsce w 1990 r. Od tamtej pory mieliśmy w Polsce sześciu prezydentów, dwóch z nich sprawowało funkcję przez dwie kadencje.
Urząd prezydenta pojawił się w Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Już w styczniu 1919 r. Biuro Konstytucyjne Rządu rozpoczęło pracę nad konstytucją, która miała obowiązywać w nowo powstałym państwie. Sformułowano wówczas trzy projekty i każdy z nich inaczej regulował pozycję prezydenta w systemie władzy i sposób jego wyboru.
Pierwszy projekt, zwany potocznie amerykańskim, zakładał, że prezydent będzie wybierany w wyborach powszechnych, pośrednich, a jego kadencja ma trwać sześć lat. Stałby na czele władzy wykonawczej, członków jego rządu – ten projekt nie zakładał istnienia funkcji premiera – powoływałby za zgodą Senatu, ale odwoływałby ich bez takiej zgody. Prezydent miałby inicjatywę ustawodawczą i prawo weta wobec ustaw uchwalanych przez parlament.
Autorzy drugiego projektu, zwanego ludowym, proponowali, aby prezydent był wybierany także w wyborach powszechnych, pośrednich na sześć lat. Prezydent sprawowałby władzę wykonawczą i odpowiadał przed jednoizbowym Sejmem, który byłby najwyższą władzą w państwie.
70 lat temu zmarł Stanisław Wojciechowski, drugi prezydent II RP
Trzeci projekt, zwany francuskim, na czele państwa stawiał dwuizbowy parlament, który wybierałby prezydenta na siedmioletnią kadencję. Prezydent sprawowałby władzę wykonawczą, ale poprzez Radę Ministrów: mianowałby premiera i na jego wniosek ministrów. W myśl projektu prezydent piastowałby funkcję Naczelnego Wodza. Ten projekt stał się podstawą rozwiązań przyjętych w konstytucji uchwalonej 17 marca 1921 r.
Sposób wyboru prezydenta doprecyzowała ustawa z 27 lipca 1922 r. Regulamin Zgromadzenia Narodowego, które zwoływał marszałek Sejmu w celu wyboru prezydenta mówił, że obrady połączonych izb parlamentu są jawne, ale jakiekolwiek przemówienia i uchwały są zabronione. Aby kandydat mógł wziąć udział w głosowaniu, jego kandydaturę musiało poprzez 50 członków Zgromadzenia.
Podczas głosowania posłowie i senatorowie podchodzili osobiście do mównicy i składali kartki, złożone na pół, zawierające nazwisko kandydata. Jeżeli w głosowaniu żaden kandydat nie uzyskał bezwzględnej większości głosów, głosowanie było ponawiane, ale z wykluczeniem osoby, która uzyskała najmniej głosów. I tak np. podczas wyborów w grudniu 1922 r. Zgromadzenie Narodowe potrzebowało aż pięciu tur głosowań, aby w decydującym głosowaniu wybrać Gabriela Narutowicza.
Gdyby prezydent odmówił przyjęcia urzędu albo odmówił złożenia przysięgi, należało niezwłocznie przystąpić do ponownego wyboru na kolejnym posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego. Tak stało się w maju 1926 r. Wtedy wpłynęły dwie kandydatury: Józefa Piłsudskiego, wysunięta przez lewicę, oraz hrabiego Adolfa Bnińskiego – przez prawicę. Piłsudski otrzymał 292 głosy, a Bniński – 193. Mimo to marszałek odmówił przyjęcia urzędu, uzasadniając to niewielkimi kompetencjami prezydenta.
Album IPN „Poczet prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w latach 1939-1990”
Sprawa wyłonienia prezydenta inaczej wyglądała po 1939 r. Po ataku Niemiec na Polskę, a następnie wkroczeniu Armii Czerwonej prezydent Ignacy Mościcki opuścił kraj 17 września 1939 r. Wobec internowania w Rumunii Mościcki przekazał urząd gen. Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu, polskiemu ambasadorowi w Rzymie. Jednak wskutek nacisków Francji i działań ze strony gen. Władysława Sikorskiego Długoszowski zrzekł się urzędu następcy prezydenta. Wobec tego Mościcki powołał na ten urząd Władysława Raczkiewicza. Było to możliwe dzięki art. 24 konstytucji, który mówił: „W razie wojny (…) Prezydent Rzeczypospolitej osobnym aktem, ogłoszonym w gazecie rządowej, wyznaczy wówczas swego następcę na wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju”.
Okres urzędowania w ten sposób wskazanego następcy mógł trwać maksymalnie do trzech miesięcy od zawarcia pokoju. W ten sposób także prezydent Raczkiewicz przed śmiercią w 1947 r. wyznaczył swojego następcę, którym został August Zaleski (prezydentura 1947-1972). Kolejni prezydenci na uchodźstwie utrzymywali siedmioletnie kadencje zgodnie z konstytucją 1935 r. i byli wskazywani w ten sam sposób: Stanisław Ostrowski (1972-1979), Edward Raczyński (1979-1986) i Kazimierz Sabbat (1986-1989), który zmarł w trakcie trwania kadencji. Ostatni prezydent na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski w 1990 r. przekazał nowo wybranemu w wyborach powszechnych prezydentowi Lechowi Wałęsie insygnia władzy prezydenckiej II Rzeczypospolitej: komplet pieczęci prezydenta Rzeczypospolitej, insygnia Orderu Orła Białego oraz flagę prezydenta.
Wybory prezydenckie w III RP
Zanim Wałęsa został wyłoniony w wyborach powszechnych, w kraju jeszcze dwa razy prezydenta wybrał parlament. Najpierw w 1947 r. Sejm Ustawodawczy, wyłoniony w sfałszowanych wyborach, wybrał na prezydenta Bolesława Bieruta z Polskiej Partii Robotniczej. Polska znajdowała się wówczas w sferze wpływów Związku Radzieckiego, który wymusił kształt ustrojowy państwa. Historyk Andrzej Ajnenkiel pisał: „Nastąpiło w ten sposób odwrócenie roli tego najwyższego, według polskiej tradycji państwowej, urzędu. Gdy w Polsce niepodległej i na emigracji urząd prezydenta służył ochronie niepodległości, suwerenności, integralności Rzeczypospolitej, teraz funkcje jego zmieniły się w swe przeciwieństwo. Prezydent był bowiem człowiekiem, który realizował politykę stopniowego podporządkowania Polski jego wschodniemu hegemonowi, politykę jej sowietyzacji, a nawet w pewnym momencie rusyfikacji”.
Gdy 22 lipca 1952 r. Sejm przyjął ustawę znaną jako Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, urząd prezydenta w myśl jej zapisów został zlikwidowany.
W PRL tylko raz został wybrany prezydent. Został nim w 1989 r. gen. Wojciech Jaruzelski. Jego wybór przez Sejm i Senat wynikał z uchwalonej przez Sejm ustawy o zmianie w konstytucji. Decyzja Sejmu wynikała z porozumień przy Okrągłym Stole między rządzącą Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą a opozycją demokratyczną skupioną wokół Wałęsy, przywódcy związku zawodowego „Solidarność”, który został zdelegalizowany przez władzę po wprowadzeniu stanu wojennego. Prezydent miał być wybierany na sześć lat z prawem jednej reelekcji, a wyboru dokonywał Sejm i Senat połączony w Zgromadzenie Narodowe.
Jaruzelski został wybrany przewagą tylko jednego głosu, co osłabiało jego autorytet jako głowy państwa. Procesy demokratyczne, wzrost pluralizmu politycznego i osłabienie wpływów Związku Radzieckiego sprawiły, że Sejm we wrześniu 1990 r. przyjął ustawę o zmianie konstytucji. Zmiana ta przewidywała, że prezydent ma być wybierany w wyborach powszechnych. Kadencja Jaruzelskiego wygasała wraz z pierwszymi tego typu wyborami.
Wybory prezydenckie w Polsce 1989–2015
Pierwsze powszechne wybory prezydenckie odbyły się 25 listopada (I tura) i 9 grudnia (II tura). W II turze wzięło udział 14,6 mln osób, co oznaczało frekwencję na poziomie 53,4 proc. Prezydentem wybranym na pięcioletnią kadencję został Lech Wałęsa. Kolejni prezydenci wyłonieni w wyborach powszechnych to Aleksander Kwaśniewski, Lech Kaczyński, Bronisław Komorowski i Andrzej Duda. Najwyższa frekwencja miała miejsce podczas II tury wyborów w 1995 r., gdy Aleksander Kwaśniewski zastąpił urzędującego prezydenta Lecha Wałęsę. Przy 19,1 mln głosujących wyniosła ona 68,23 proc. Gdy w 2020 r. Andrzej Duda został ponownie wybrany na prezydenta, frekwencja wyniosła 68,18 proc. przy 20,6 mln głosujących. (PAP)
irk/ miś/ mhr/
