20 lat temu zmarła Maria Wittek - pierwsza generał w historii WP

Kobiety górowały nad mężczyznami w konspiracji swoją ofiarnością, poświęceniem, pracą, ideowością i wyczynami – stwierdził ppłk Józef Rybicki, dowódca warszawskiego Kedywu AK. Jedną z kobiet, które miał na myśli była gen. Maria Wittek, pierwsza Polka w historii Wojska Polskiego, która została mianowana na stopień generała.

Maria Wittek urodziła się 16 sierpnia 1899 r. we wsi Trębki pod Gostyninem w Królestwie Polskim. Była jednym z czworga dzieci Stanisława i Marii z domu Fewrel. Ojciec przyszłej generał był młynarzem i działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej. Jej dzieciństwo przypadło na czas rosnącej społecznej aktywności kobiet, również w sferze militarnej. W rewolucji 1905 r. szeregi Organizacji Bojowej PPS wspierało wiele kobiet zaangażowanych w nielegalną działalność socjalistyczną. Jedną z najsłynniejszych akcji tak zwanego „czwartego powstania” – był zamach na generał-gubernatora Gieorgija Skałona, w którym uczestniczyły między innymi Wanda Krahelska i Zofia Owczarek-Jagodzińska.

Dorastając w rodzinie związanej z niepodległościowym nurtem polskiej lewicy od 1911 r. zaangażowała się w nielegalne kółka samokształceniowe. W tym samym czasie wstąpiła do III Polskiej Drużyny Harcerskiej, której specjalnością było zdobywanie umiejętności wywiadowczych.

Konspiracyjne zaangażowanie jej ojca, zagrożonego aresztowaniem, sprawiło, że rodzina przeniosła się do Kijowa. Tam osiemnastoletnia Maria wstąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej i ukończyła szkołę podoficerską POW. Kobiety w tej tajnej organizacji przygotowywały się do służby w regularnej armii, brały udział w akcjach specjalnych, działalności wywiadowczej i propagandowej, przenosiły raporty i rozkazy. W strukturach POW tylko na terenie Królestwa Polskiego w komendach służyło 859 kobiet. [M. Żuczkowski „Służba Kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego na przykładzie Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski i Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej”, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2/26 2015].

Jako pierwsza kobieta ukończyła Wydział Matematyczny Uniwersytetu Kijowskiego. W tym czasie była związana z majorem Leopoldem Lisem-Kulą, pierwszym komendantem POW w Kijowie. Ich narzeczeństwo przerwała śmierć, jak mówił Józef Piłsudski „dzielnego chłopca”, podczas walk z Ukraińcami w marcu 1919 r. w Torczynie k. Łucka. Maria Wittek nigdy potem nie wyszła za mąż. Rok później walczyła w obronie Lwowa przed wojskami bolszewickimi. Miasta bronił pierwszy kobiecy oddział w historii polskiego wojska – Ochotnicza Legia Kobiet. Dowódcą OLK była major Aleksandra Zagórska. Maria Wittek za obronę Lwowa otrzymała srebrny order Virtuti Militari.

Po wojnie Wittek kontynuowała karierę wojskową. W 1922 r. ukończyła, jako jedna z czterech kobiet, półroczny kurs w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie i uzyskała stopień oficerski. Jesienią tego samego roku, po długich staraniach w Ministerstwie Spraw Wojskowych, porucznik Wittek, ppor. Maria Podhorska i ppor. Halina Kowalska-Piwońska doprowadziły do powołania Komitetu Społecznego Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, którego głównym zadaniem miało być „powszechne przygotowanie pełnoprawnych obywatelek do zadań wojennych ogółu obywateli państwa w czasie wojny” oraz „przysposobienie wojskowe kobiet do służby pomocniczej w wojsku, jako zastępcza forma nieistniejących szkół wojskowych”. [M. Żuczkowski „Służba kobiet…”]. Komitet był instytucją wyjątkową, działającą głównie dzięki społecznemu zaangażowaniu wymienionych kobiet-oficerów. W Polsce obowiązywała ustawa o powszechnym obowiązku obrony z 1924 r., z którą obrona ojczyzny byłą obowiązkiem mężczyzn.

Maria Wittek była związana z majorem Leopoldem Lisem-Kulą, pierwszym komendantem POW w Kijowie. Ich narzeczeństwo przerwała śmierć. Maria Wittek nigdy potem nie wyszła za mąż. Rok później walczyła w obronie Lwowa przed wojskami bolszewickimi. Miasta bronił pierwszy kobiecy oddział w historii polskiego wojska – Ochotnicza Legia Kobiet. Dowódcą OLK była major Aleksandra Zagórska. Maria Wittek za obronę Lwowa otrzymała srebrny order Virtuti Militari.

W kolejnych latach Komitet organizował letnie obozy przysposobienia wojskowego. Dzięki jego staraniom w 1927 r. utworzono podporządkowany Ministerstwu Spraw Wojskowych Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, w którym znalazły się referaty: Wychowania Fizycznego Kobiet (WFK) i Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). Na czele tego drugiego stała do 1935 r. Maria Wittek. W 1928 r. powołano Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (OPKdOK), której komendantką w latach 1928–1934 była również Maria Wittek.

Przełomem w działaniach na rzecz rozwoju szkoleń wojskowych kobiet było objęcie w 1937 r. dwóch ostatnich klas wszystkich szkół średnich obowiązkowym przedmiotem przysposobienie do obrony kraju. W szkołach żeńskich zajęcia prowadziły członkinie Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W tym samym czasie, w związku z narastającym zagrożeniem wojennym, na wyższych uczelniach zaczęto organizować legie akademickie, w których szkolenie dla oddziałów żeńskich prowadziły także instruktorki organizacji.

Przed wybuchem II wojny światowej do Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet należało około 35 tysięcy kobiet. Wysiłki tych organizacji tuż przed wojną docenione zostały poprzez uchwalenie ustawy przywracającej możliwość służby kobiet w ramach „obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, wartowniczej, łączności, technicznej, przeciwpożarowej, wojskowej służby zdrowia, transportowej, biurowej oraz innej, potrzebnej dla celów obrony państwa”.

W czasie kampanii polskiej 1939 roku Maria Wittek była Komendantką Główną Kobiecych Batalionów Pomocniczej Służby Wojskowej. Status członkiń PWK nie był jednak wciąż uregulowany przepisami prawa. W chaosie ewakuacji urzędów na wschód Wittek wyruszyła za ministrem spraw wojskowych gen. Tadeuszem Kasprzyckim. Po otrzymaniu pełnomocnictw do tworzenia pomocniczych oddziałów kobiecych powróciła do Lwowa. Tam, 15 września 1939 r. otrzymała awans do stopnia pułkownika. W tym czasie we Lwowie sformowano kobiecy batalionu pomocniczej służby kobiet, który walczył w obronie miasta. Wiele kobiet, przeszkolonych dzięki zaangażowaniu Marii Witek, włączyło się w obronę Warszawy i innych miast.

Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie 11 października 1939 r. Maria Wittek przybyła do Warszawy. Już następnego dnia spotkała się z tworzącym Służbę Zwycięstwu Polski gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem, który zlecił jej zorganizowanie i kierownictwo w ramach Sztabu Dowództwa Głównego pomocniczej służby wojskowej kobiet. Jak podkreślał pierwszy dowódca podziemnej armii ostatecznym celem szkolenia miał być udział w planowanych w ostatniej fazie wojny działaniach powstańczych. Kobieca komórka SZP otrzymała kryptonim „Spółdzielnia”, a jej szefowa – kryptonim „Pani Maria”. Już w marcu 1940 r. gen. Stefan Rowecki „Grot” uznał, że określenie funkcji kobiet walczących z okupantami, jako „pomocniczych” nie oddaje ich znaczenia dla Polski Podziemnej i przemianował PWK na Wojskową Służbę Kobiet. Funkcję komendantki powierzył płk Marii Wittek.

Przed wybuchem II wojny światowej do Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet należało około 35 tysięcy kobiet. Wysiłki tych organizacji tuż przed wojną docenione zostały poprzez uchwalenie ustawy przywracającej możliwość służby kobiet w ramach „obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, wartowniczej, łączności, technicznej, przeciwpożarowej, wojskowej służby zdrowia, transportowej, biurowej oraz innej, potrzebnej dla celów obrony państwa”.

Dowódca WSK tworzyła strukturę organizacji wykorzystując swoje przedwojenne kontakty oraz przeszkolone przez siebie kadry. Już w początkach okupacji organizacja objęła większą część terenów II RP. Wittek miała również „własną” łączniczkę z polskimi władzami w Londynie, kurierkę i cichociemną. Była nią Elżbieta Zawacka „Zo”. Decyzją z 27 października 1943 r. prezydent RP na Uchodźstwie Władysław Raczkiewicz przyznał kobietom prawo do pełnienia służby zasadniczej w Wojsku Polskim na równych prawach z mężczyznami.

Kobiety stanowiły około 10 proc. stanów Armii Krajowej. Bez ich działań niemożliwe byłoby funkcjonowanie podziemia niepodległościowego w takich obszarach jak łączność, wywiad, kolportaż prasy i opieka medyczna. Straty wśród kobiet żołnierzy AK szacowane są na blisko 5 tysięcy. [M. Ney-Krwawicz, „Kobiety Żołnierze Armii Krajowej”].

Płk Maria Wittek, koordynująca działania kobiet w czasie Powstania warszawskiego, po jego upadku opuściła miasto wraz z ludnością cywilną i swoją misję kontynuowała w Częstochowie. Po rozwiązaniu AK zaangażowała się w działania organizacji „Nie”.

Po wojnie Wittek próbowała odtworzyć Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w jego przedwojennym kształcie. Jej wysiłki pokrzyżowały władze komunistyczne, które w 1948 r. rozwiązały tę instytucję. W 1949 r. płk Maria Wittek została aresztowana i spędziła pół roku w areszcie.

Po opuszczeniu więzienia pracowała w kiosku „Ruchu” w Polskim Radiu. Jednocześnie zajmowała się pracami nad upamiętnieniem służby kobiet w AK. Z jej inicjatywy powołano Komisję Historii Kobiet w Walce o Niepodległość przy Towarzystwie Miłośników Historii w Warszawie. W latach osiemdziesiątych opublikowała kilka artykułów i broszur poświęconych Wojskowej Służbie Kobiet.

Jej wysiłki w walce dla niepodległości Polski zostały docenione po 1989 r. 3 maja 1991 roku jako pierwsza kobieta w historii Wojska Polskiego Maria Wittek została mianowana na stopień generała brygady.

Zmarła 19 kwietnia 1997 r. w swoim mieszkaniu w domu Zgromadzenia Sióstr Urszulanek w Warszawie, w którym mieszkała również w czasie wojny. W dziesiątą rocznicę śmierci, przed Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie został odsłonięty jej pomnik ufundowany przez jej towarzyszkę broni generał Elżbietę Zawacką.

Michał Szukała (PAP)

szuk/ mjs/ ls/