Warszawa 01.1981. Współtwórca Komitetu Obrony Robotników (KOR) oraz Solidarności Zbigniew Romaszewski. Fot. PAP/T. Michalak
40 lat temu, 17 stycznia 1980 r., powstała Komisja Helsińska Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. W jej skład weszli Ludwik Cohn, Edward Lipiński, Zbigniew Romaszewski i Aniela Steinsbergowa. Komisja miała na celu kontrolę przestrzegania praw człowieka i wolności gwarantowanych w przyjętych przez władze PRL umowach międzynarodowych.
Komisja Helsińska KSS „KOR” nie była pierwszą inicjatywą związaną z kontrolą przestrzegania praw obywatelskich w kręgu działaczy Komitetu Obrony Robotników. 10 maja 1977 r. wydano oświadczenie o powstaniu Biura Interwencyjnego. Jego celem było gromadzenie i przekazywanie opinii publicznej informacji na temat łamania w Polsce prawa przez władze państwowe oraz niesienie ofiarom represji pomocy prawnej, finansowej i lekarskiej. W ciągu ponad czterech lat istnienia Biuro udokumentowało kilkaset przypadków naruszania praw człowieka i obywatela przez komunistyczne władze w Polsce.
Komitet Obrony Robotników i KSS „KOR”
Biurem kierowali Zofia i Zbigniew Romaszewscy, z którymi współpracowała grupa prawników pomagająca prześladowanym. Należeli do niej m.in. Aniela Steinsbergowa, Andrzej Grabiński, Witold Lis-Olszewski, Jan Olszewski, Władysław Siła-Nowicki, Stanisław Szczuka, Jacek Taylor. W 1978 r. podziemna Niezależna Oficyna Wydawnicza opublikowała „Dokumenty bezprawia”, które były zestawieniem pierwszego etapu działań Biura Interwencyjnego.
17 stycznia 1980 r. pracownicy Biura Interwencyjnego z inicjatywy Zbigniewa Romaszewskiego utworzyli Komisję Helsińską. Jej zadaniem było ocenienie sposobu realizowania przez władze PRL ratyfikowanych przez nie postanowień Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ratyfikowany w Helsinkach w 1975). Do zadań Komisji należało również utrzymywanie kontaktów z organizacjami zajmującymi się praworządnością w innych krajach oraz przygotowanie raportu na kolejną konferencję KBWE, która miała odbyć się w listopadzie 1980 r. w Madrycie.
Zofia Romaszewska: Biuro Interwencyjne KOR dawało ludziom odwagę
Przygotowany przez Komisję Helsińską KOR „Raport Madrycki. O przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w Polsce” zawierał informacje dotyczące politycznych represji i szykan stosowanych przez władze PRL. Dokument liczył 265 stron i został oparty przede wszystkim na informacjach zebranych przez Biuro Interwencyjne. Stanowił sprawozdanie dotyczące przestrzegania praw człowieka i obywatela w PRL.
Dokument przygotowany na konferencję KBWE w Madrycie składał się z kilku części. Jego główna część została poświęcona sytuacji społeczno-politycznej w Polsce w latach 1976–1980, metodom zbierania informacji w warunkach ciągłego zagrożenia represjami, realizacji przez władze prawa obywateli do pracy, wolności słowa i zrzeszania się. W „Raporcie” omówiono także nadużycia organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości (m.in. Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa oraz sądów i prokuratury), jak również stan więziennictwa.
Zbigniew Romaszewski - legenda KOR i Solidarności
Jeden z rozdziałów „Raportu Madryckiego” został ponadto poświęcony omówieniu represji wobec działaczy opozycji. Analizy znajdujące się w raporcie zostały uzupełnione licznymi aneksami, które zawierały dokumenty dotyczące konkretnych przypadków łamania prawa. Znalazły się tutaj m.in. materiały dotyczące dochodzenia ws. śmierci studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Pyjasa w maju 1977 r. czy pobicia działacza opozycji Henryka Wujca przez bojówki Socjalistycznego Związku Studentów Polskich podczas wykładów Towarzystwa Kursów Naukowych w marcu 1979 r.
W opracowaniu dokumentu obok członków Komisji Helsińskiej uczestniczyli współpracownicy Biura Interwencyjnego KSS „KOR”, m.in. Krzysztof Hagemejer, Aleksander Horodyski, Krystyna Iwaszkiewicz, Jarosław Kaczyński, Jan Krzysztof Kelus, Anka Kowalska, Jacek Kuroń, Jan Józef Lipski, Jan Lityński, Jan Walc, Bogdan Zalega oraz nieujawnieni członkowie redakcji (Barbara Różycka i Zenobia Łukasiewicz). W czasie opracowywania „Raportu Madryckiego” od strony prawnej jego powstanie wspierali Witold Lis-Olszewski, Jan Olszewski, Władysław Siła-Nowicki, Jacek Taylor, Andrzej Grabiński oraz Stanisław Szczuka.
Raport miał przedstawić w Madrycie Zbigniew Romaszewski. Władze jednak odmówiły mu wydania paszportu. Wobec tego oświadczenie w tej sprawie oraz omówienie materiałów zawartych w dokumencie odczytała Barbara Toruńczyk – współpracowniczka KOR, a następnie KSS „KOR”, która przebywała wówczas na Zachodzie.
P. Zaremba: życie Jana Olszewskiego to dzieje najlepszej części polskiej inteligencji po II wojnie
Komisja Helsińska przestała istnieć wraz z rozwiązaniem KSS „KOR” 23 września 1981 r. w czasie I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”. Jej kontynuacją był podziemny Komitet Helsiński w Polsce, który powstał w stanie wojennym, w październiku 1982 r. Jego twórcami byli Stefan Starczewski, Marek Nowicki, Jerzy Ciemniewski, Jarosław Kaczyński, Marek Antoni Nowicki oraz Danuta Przywara. W 1983 r. Komitet opracował pierwszy raport pt. „Polska w okresie stanu wojennego”. Dokument został przemycony na Zachód w czasie akcji przerzutowej zorganizowanej przez Wojciecha Eichelbergera, a następnie przetłumaczony na angielski i francuski. Został on przedstawiony delegacjom uczestnikom madryckiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1983). W późniejszych latach podobne raporty były przygotowywane co roku.
15 lat temu zmarł Jacek Kuroń, legenda opozycji
Pod koniec 1989 r. członkowie Komitetu Helsińskiego założyli Helsińską Fundację Praw Człowieka, która w styczniu następnego roku została oficjalnie zarejestrowana. Wśród założycieli organizacji znaleźli się Piotr Ł.J. Andrzejewski, Halina Bortnowska-Dąbrowska, Jerzy Ciemniewski, Janusz Grzelak, Jarosław Kaczyński, a także Marek Antoni Nowicki, Danuta Przywara, Jan Rosner, Stefan Starczewski, Zofia Wasilkowska oraz Tadeusz Zieliński. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku eksperci Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka zaangażowali się w proces tworzenia nowego prawa oraz kształtowania wymiaru sprawiedliwości.
39 lat temu wprowadzono stan wojenny
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
