Tomasz Masaryk. Fot. NAC
Mija 75. rocznica śmierci pierwszego czechosłowackiego prezydenta Tomasza Garrigue Masaryka. Filozof, socjolog, polityk jest dla Czechów autorytetem tej rangi, co dla Polaków Józef Piłsudski.
Popularnością nie mógł Masarykowi dorównać żaden z ówczesnych czeskich i słowackich polityków. "Prezydent Wyzwoliciel" zmieniał jednak poglądy i taktykę. Przed I wojną światową był przeciwnikiem jakiejkolwiek przemocy. W 1918 roku nazwał wojnę „światową rewolucją” i zażądał autonomii dla ziem czeskich.
Był synem Czeszki i Słowaka. Urodził się w biednej rodzinie, w Hodoninie na Morawach. Pracował jako kowal. Studiował w Brnie, Wiedniu i Lipsku. Już wówczas dał się poznać z niebywałej odwagi intelektualnej, kwestionując autentyczność „Rękopisu Królowodworskiego", uważanego za arcydzieło czeskiej literatury średniowiecznej. Napisał wówczas, że „stokroć odważniej jest uznać pomyłkę, niż jej bronić, choćby mylił się cały naród”.
Podczas tzw. procesu Hillsnera publicznie występował w obronie Żyda, oskarżonego o popełnienie mordu rytualnego. W 1877 roku ożenił się z Charlottą Garrigue, amerykańską protestantką, studentką konserwatorium w Lipsku, wychowanką kompozytora Ferenca Liszta i do swojego nazwiska dodał nazwisko żony, podkreślając, że kobieta powinna mieć w małżeństwie takie same prawa.
Popularnością nie mógł Masarykowi dorównać żaden z ówczesnych czeskich i słowackich polityków. "Prezydent Wyzwoliciel" zmieniał jednak poglądy i taktykę. Przed I wojną światową był przeciwnikiem jakiejkolwiek przemocy. W 1918 roku nazwał wojnę „światową rewolucją” i zażądał autonomii dla ziem czeskich.
Był posłem Reichsratu (austriackiego parlamentu), reprezentując liberalne ugrupowania czeskie. Kiedy wybuchła I wojna światowa, wyjechał do Szwajcarii, rozpoczynając agitację na rzecz niepodległości Czechów. W 1917 roku współtworzył w Rosji Legion Czechosłowacki. Po upadku Austro-Węgier Ententa uznała Masaryka za głowę czeskiego rządu. 18 października 1918 roku, stojąc na stopniach waszyngtońskiego Kapitolu, proklamował niepodległość Czechosłowacji. W roku 1920 został wybrany na jej pierwszego prezydenta i piastował ten urząd przez 15 lat.
Polscy historycy wypominają mu zainspirowanie zbrojnego zajęcia przez Czechów etnicznie polskiego wówczas Zaolzia (1919) i czeską blokadę transportów amunicji dla polskiej armii podczas wojny z Rosją Sowiecką w 1920 roku.
Podczas zorganizowanej z okazji 75. rocznicy śmierci Masaryka konferencji w Pradze francuski politolog i historyk Jacques Rupnik porównał jego osobowość do Havla. „Obaj prezydenci umieli przekuwać zwycięstwa moralne w sukcesy polityczne. Obaj byli zdolni do ponoszenia najwyższych ofiar w imię idei. Obaj byli racjonalistami i światłymi humanistami: działali w czasach, kiedy dochodziło do zmiany ładu politycznego - zwycięstwa demokracji. Obaj byli świeckimi moralistami i obaj mówili prostym językiem do prostych ludzi”.
„Dramatem Masaryka był fakt, że czechosłowackie państwo budowane jako zapora przeciw niemieckiemu imperializmowi zostało poświęcone przez zachodnich sojuszników dla nazistowskich Niemiec” – twierdzi czeski filozof i socjolog Vaclav Belohradsky.
Ocena Masaryka na Słowacji jest bardziej złożona. Idea „czechosłowakizmu” nie przetrwała próby czasu i z dniem 1 stycznia 1993 roku czesko-słowacka federacja ostatecznie rozpadła się. W 2010 roku członkowie skrajnie prawicowej organizacji „Nasza Słowacja” („Nasze Slovensko”) usiłowali zakłócić odsłonięcie pomnika Masaryka w Bratysławie. Premierzy obu krajów - Petr Neczas i Iveta Radiczova - podkreślili wówczas, że oba narody przeszły długą drogę wzajemnego poszanowania i tolerancji. „Pamiętajmy o dziele Masaryka. Nie możemy zapominać o naszych korzeniach. Masaryk był i będzie wybitną osobistością naszej wspólnej historii” – zadeklarowali.
Andrzej Niewiadowski (PAP)
adn/ dmi/ ala/
