Dyrektor AAN Tadeusz Krawczak, wiceminister kultury Magdalena Gawin oraz prof. Sławomir Cenckiewicz podczas przekazania archiwum Tadeusza Katelbacha. Źródło AAN/ fot. B. Jaksender
Tadeusz Katelbach był człowiekiem wieloformatowym – powiedział Sławomir Cenckiewicz, dyrektor Wojskowego Biura Historycznego i wiceprzewodniczący Rady Archiwalnej. W czasie konferencji historyk przekazał do zasobu Archiwum Akt Nowych archiwum Tadeusza Katelbacha.
„Dzisiaj Pan Dyrektor przekazuje do naszego archiwum materiały wielkiej postaci, żołnierza niepodległości, bo przecież Polska Organizacja Wojskowa kojarzona jest również m.in. z Tadeuszem Katelbachem” – powiedział Tadeusz Krawczak, dyrektor Archiwum Akt Nowych.
Przekazane dzisiaj przez Cenckiewicza materiały zostaną udostępnione szerszemu gronu odbiorców. Najpierw jednak, jak zastrzegł Krawczak, dokumenty po oficjalnym przejęciu zostaną ocenione przez lekarza archiwalnego, który musi zadbać, aby dokumenty odkazić, a następnie poddać konserwacji. Dopiero po tym nastąpi wstępne opracowanie i zrobienie ewidencji. Materiały – jak zapowiedział Krawczak – zostaną również zdigitalizowane.
Obecna w czasie uroczystości wiceminister kultury Magdalena Gawin, podkreśliła, że przekazana archiwum korespondencja Katelbacha z politykami, działaczami polonijnymi czy intelektualistami jest ciekawym źródłem historycznym. Katelbach prowadził bogatą korespondencję z działaczami niepodległościowymi i emigracyjnymi: m.in.: Stefanem Korbońskim, Janem Nowakiem-Jeziorańskim, gen. Felicjanem Sławojem-Składkowskim, Jerzym Giedroyciem, Adamem Ciołkoszem, Tadeuszem Dobrowolskim, Damianem Wandyczem, gen. Wincentym Kowalskim, Stanisławem Gieratem, Adamem Kocem, Stanisławem Balińskim.
Gawin w czasie uroczystości przekazania archiwaliów odniosła się również do obecnie prowadzonej polityki archiwalnej. W jej ocenie archiwa były przez długi czas niedocenione i ignorowane. Na skutek wojny i po wojnie padły ofiarą czystek ze strony Niemiec, jak i naszego wschodniego sąsiada.
„Dzisiaj prowadzimy inną politykę. Staramy się przede wszystkim pozyskiwać wartościowe materiały archiwalne za granicą” – powiedziała minister Gawin. „Powinniśmy gromadzić wszystkie materiały, które znalazły się poza granicami naszej ojczyzny, aby służyły historykom w Polsce. Staramy się pozyskać zgodę na intensywną digitalizacją archiwów obcych mającą na celu przede wszystkim to, żebyśmy mogli zobaczyć, jaka była sytuacja Polski i Polaków w polityce innych państw. To jest dla nas bardzo ważne, żebyśmy wiedzieli i mieli duży zasób wiedzy na temat polityki krajowej, a także na temat swojego miejsca w polityce europejskiej. Nikt tego wcześniej nie robił, można było to już zrobić co najmniej 10 lat temu” – wyjaśniła.
Sławomir Cenckiewicz mówiąc o Katelbachu przywołał to, co mówił on tuż przed swoją śmiercią. „Kiedy Katelbach umierał w 1977 roku, powiedział, że tak się +nażył+, że już ma ochotę odejść z tego świata. Ciągnął dalej, że +nażył się+, bo po prostu od najmłodszych lat działał w ruchu niepodległościowym” – powiedział historyk.
Opisując Katelbacha, Cenckiewicz powiedział, że „należał do grupy środowiska niezłomnych, nieprzejednanych. Nigdy nie przyjął obywatelstwa niemieckiego, amerykańskiego czy brytyjskiego, bo w tych wszystkich krajach żył. Był bezpaństwowcem. Bojkotował PRL, zwalczał niemiłosiernie wszystkich, którzy z PRL-em otrzymywali jakikolwiek kontakt. Przez to mnożył sobie różnych wrogów ” – powiedział Cenckiewicz.
Materiały, które historyk przekazał Archiwum Akt Nowych dotyczą głównie okresu emigracyjnego. „Jest to kawał historii polskiej emigracji” – podkreślił Cenckiewicz.
Cenckiewicz w czasie konferencji zwrócił również uwagę na zbiór kalendarzy Katelbacha. „To są kalendarze, które on prowadził w czasie pracy w Radiu Wolna Europa. Służyły mu do zapisków dziennych, mają one charakter dziennika” – powiedział historyk.
Trzon archiwaliów to dokumentacja prób zjednoczenia polskich stronnictw i ugrupowań politycznych działających na Zachodzie – są to materiały dotyczące gen. Kazimierza Sosnkowskiego, Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, Zjazdu Okręgu Ruchu Wolnościowego Niepodległość i Demokracja.
Na te archiwalia składają się także osobiste dokumenty Katelbacha, rękopisy i notatki jego prac, a także dzienniki. W przekazanej przez Cenckiewicza dokumentacji znajdują się ponadto materiały dotyczące relacji polsko-litewskich oraz polsko-ukraińskich, a także wydawnictwa i prasa emigracyjna. Kolekcję tworzy również zestaw fotografii Tadeusza Katelbacha.
Jednak jak podkreślił Cenckiewicz, kolekcja nie ogranicza się jedynie do materiałów samego Tadeusza Katelbacha. Wśród dokumentów są również materiały dotyczące jego żony Zenaidy Katelbach, śpiewaczki, oraz ich córki, wybitnej aktorki – Janiny Katelbach. „Jest to bardzo prywatna korespondencja rodzinna między córką a rodzicami” – ocenił historyk.
Badacz powiedział również, że przekazywane dokumenty znalazł w piwnicy, w domu Katelbachów w Southampton pod Nowym Jorkiem. „Z jakichś powodów Tadeusz Katelbach, który pod koniec swojego życia porządkował swoje materiały, tych akurat materiałów nie przekazał do Instytutu Piłsudskiego” – wyjaśnił Cenckiewicz. „Później ja to prostu wydobyłem, a teraz po latach, kiedy wykorzystałem je oczywiście w swojej pracy na temat Tadeusza Katelbacha, postanowiłem przekazać do Archiwum Akt Nowych” – dodał.
Przekazane materiały wzbogacają zasób archiwalny działaczy niepodległościowych i polonijnych zgromadzony w Archiwum Społecznym Archiwum Akt Nowych przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Tadeusz Katelbach (1897-1977) – działacz niepodległościowy, członek POW, uczestnik walk o Lwów, razem ze strukturami POW organizował również powstanie sejneńskie.
W 1923 roku, gdy ukończył studia prawnicze, wyjechał do Berlina w charakterze korespondenta prasy polskiej i redaktora „Dziennika Berlińskiego”. Był współzałożycielem Związku Polaków w Niemczech. Rok później wrócił do Warszawy, gdzie objął stanowisko dyrektora Agencji Telegraficznej Express.
Po zamachu majowym był współzałożycielem Związku Naprawy Rzeczypospolitej i redaktorem pisma „Przełom”. W 1927 roku ponownie wyjechał do Berlina, gdzie został doradcą Rządu RP przy Związku Polaków w Niemczech. Latem 1933 roku wyjechał do Kowna, gdzie był nieoficjalnym przedstawicielem państwa polskiego na Litwie. Do kraju wrócił w 1937 roku – został senatorem, a także członkiem zarządu Koła Parlamentarnego OZN.
Od jesieni 1939 roku przebywał za granicą – pracował w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji w Paryżu, organizował pomoc dla polskich uchodźców w Portugalii, a następnie przebywał w Anglii, gdzie zajmował stanowisko referenta w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji. Po cofnięciu uznania dyplomatycznego rządowi polskiemu przez Wielką Brytanię, Katelbach pozostał w Londynie, gdzie uczestniczył w życiu politycznym polskiej emigracji.
W 1955 roku wyjechał do Monachium, gdzie został zatrudniony w Radiu Wolna Europa. Po przejściu na emeryturę wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie publikował w prasie emigracyjnej i uczestniczył w życiu społecznym amerykańskiej Polonii.
Tadeusz Katelbach zmarł 9 listopada 1977 roku. Został pochowany na Starych Powązkach w Warszawie. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp/
