Obchody 70. rocznicy powołania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej

Podczas uroczystości prezes ZNP Sławomir Broniarz przypomniał, że podczas II wojny światowej uczniowie i nauczyciele ryzykowali życiem uczestnicząc w tajnym nauczaniu, a wielu z nich poniosło największą ofiarę. Zaznaczył, że cieszy się, że "świadomość i wiedza na temat tego co działo się podczas wojny nie jest obca młody ludziom". Dodał, że coraz więcej szkół przyjmuje imię Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Obecnie TON za patrona ma w całej Polsce 10 szkół.

"Uczenie to było duże ryzyko. W przypadku wpadki konsekwencje dotykały nie tylko nauczycieli i dzieci, ale też rodziców i całe rodziny. Dlatego zawsze stały zaufane osoby na straży, uczniowie i nauczyciele mieli przy sobie też robótki, by ewentualnie udawać, że uczą dzieci wyszywać lub innych praktycznych umiejętności" - wspominał jeden z gości uroczystości, obecnie 92-letni Henryk Radliński, ps. "Szary", "Beton" i "Hel", który podczas wojny uczył na tajnych kompletach na Zamojszczyźnie historii i geografii, był też żołnierzem Służby Zwycięstwu Polski, a później Armii Krajowej.

Radliński został aresztowany w lipcu 1943 r., trafił do więzienia, następnie do obozu. "Na szczęście zostałem zatrzymany podczas masowej akcji zatrzymań przed wysiedleniami. Gdyby wydało się, że uczę dzieci, dostałbym natychmiast kulkę w łeb, a tak przeżyłem" - dodał.

Wieńce przed pomnikiem złożyli przedstawiciele Kancelarii Prezydenta, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Miasta Stołecznego Warszawy, członkowie Zarządu Głównego ZNP oraz uczniowie ze szkół noszących imię TON.

Po uroczystości przed pomnikiem zgromadzeni udali się do siedziby ZNP, gdzie wyświetlono film dokumentalny poświęcony historii TON oraz wręczono nagrody uczniom-laureatom konkursu na plakat poświęcony 70. rocznicy powołania TON. Zwyciężyły: Julia Plichczewska ze Szkoły Podstawowej ZNP w Łodzi i Pola Kawęcka z Gimnazjum nr 6 im. TON w Koszalinie.

Julia na plakacie umieściła napis: "Nur fuer Deutsche", spod którego w rozdarciu kartki widoczne są wykaligrafowane przez dziecko, zaczynające uczyć się pisać, litery układające się w słowo "Polska". Pola namalowała zamknięty na kłódkę, ozdobioną swastyką, egzemplarz "Pana Tadeusza", który oddzielony jest drutem kolczastym od płonącego kaganka.

Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) była organizacją konspiracyjną. Utworzona została w październiku 1939 r. Do organizatorów TON należeli przedwojenni działacze ZNP: Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki, Teofil Wojeński i Czesław Wycech. Wspierała tajne nauczanie, organizowała opiekę nad nauczycielami i ich rodzinami, gromadziła i wydawała podręczniki, współpracowała z ruchem oporu.

Efektem działalności nauczycieli skupionych w TON było uruchomienie zlikwidowanych przez okupanta szkół średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, szkół wyższych, które z konieczności musiały funkcjonować w konspiracji. Te same zasady dotyczyły nauczania: historii, geografii i literatury ojczystej, które zostały usunięte ze szkół powszechnych decyzją władz okupacyjnych.

Z TON związanych było ponad 21 tys. nauczycieli szkół powszechnych, średnich i wyższych. Działali oni zarówno na terenie Generalnego Gubernatorstwa, jak i na obszarach bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy oraz leżących za Bugiem. Prawie 10 tys. spośród nich przypłaciło to życiem.

W roku szkolnym 1943/1944 na terenie GG tajnym nauczaniem na poziomie szkoły powszechnej objętych było 110 tys. uczniów, zaś na poziomie szkoły średniej 83,8 tys. uczniów. Największym ośrodkiem tajnego nauczania akademickiego była Warszawa, gdzie na kompletach kształciło się 4,5 tys. studentów. Tajne nauczanie akademickie odbywało się też w Krakowie, Wilnie, Lwowie, Częstochowie i Kielcach. Dyplomy tajnych studiów uzyskało 6,5 tys. osób.

Obecnie żyje około 300 nauczycieli TON, w warszawskich uroczystościach uczestniczyło kilkunastu z nich. (PAP)

dsr/ ls/ mag/