Tadeusz Kościuszko nie tylko malowany

Uwieczniany w pomnikach, obrazach, rysunkach, monetach, banknotach, znaczkach, filmach i literaturze, nazwach geograficznych i topograficznych - nie tylko w Polsce, ale także w Stanach Zjednoczonych, Australii i na Białorusi. Są to wizerunki bohatera, człowieka odważnego, pełnego zaangażowania, podejmującego kluczowe przedsięwzięcia dla losu kraju. Postać Kościuszki pojawia się przeważnie w typowych i powtarzalnych ujęciach, heroicznych, pełnych patosu, ekspresji, a częstokroć także nostalgii. W sztuce większość motywów prezentujących sylwetkę Kościuszki inicjowanych było w okresie patriotycznych uniesień związanych z obradami Sejmu Wielkiego (1788-1792), Konstytucją 3 Maja 1791, wojną polsko-rosyjską 1792, drugim i trzecim rozbiorem Polski (1793, 1795) i Insurekcją Kościuszkowską (1794). Kościuszko prezentowany jest nie tylko w kontekście wydarzeń historycznych, ale także sama jego postać stała się symbolem odwagi, mądrości i nadziei.

Mało kto wie, że w trakcie pobytu w Paryżu w 1769 roku Kościuszko oprócz inżynierii studiował na Akademii Malarstwa i Rzeźby. Jego wyobraźnia plastyczna mogła wpłynąć na tworzenie i propagowanie jego wizerunku w sztuce. Kościuszko miał wraz z Tadeuszem Mostowskim odwiedzić w Paryżu w 1793 roku pracownię rytownika, który wyrył ich podobizny. Ponieważ Kościuszko rok wcześniej otrzymał od Narodowego Zgromadzenia Prawodawczego rewolucyjnej Francji zaszczytny tytuł Obywatela Francji w uznaniu dla jego działalności i walki o ideały wolności, a także był już wówczas szykowany na jednego z dowódców powstania, Mostowski zaproponował, aby do jego wizerunku dołożyć szablę. Powstał tak najbardziej znany i powielany motyw ikonografii naczelnika powstania, który odtąd zaczął budować mitologię Kościuszki[1].

Ustalono, że pierwszy portret Kościuszki powstał w 1790 roku. Po stereotypowych ujęciach austriackiego portrecisty Józefa Marii Grassi, pojawiły się prace polskiego malarza Franciszka Smuglewicza. Jego „Przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku w Krakowie” z 1797 roku (zbiory Muzeum Narodowego w Poznaniu) uwiecznia rozpoczęcie insurekcji 24 marca 1794 roku. Zatrzymana w obrazie chwila przysięgi to koniec haniebnej historii resztek Polski, a zarazem chwila triumfu wielkiej narodowej konspiracji w okrojonej Rzeczypospolitej, w zaborach i na uchodźstwie. Uwieczniony tu akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę. Będąca w centrum kompozycji postać przeistacza się tu na oczach widza w wodza, a na pierwszym planie maluje Smuglewicz dwa psy – symbol wierności i straży. Całej scenie przygląda się z góry pomnik postaci kobiecej w melancholijnej pozie frasobliwej. To Polska. Przekaz ten poszerza później Walery Eljasz-Radzikowski. W „Poświęceniu szabel Tadeusza Kościuszki i Józefa Wodzickiego w Krakowie 1794” z 1905 roku (zbiory Muzeum Historycznego Miasta Krakowa) uwieczniona jest scena, kiedy po poświęceniu szabli miały być one ujęte przez bohaterów w dłonie. Ślubowali wtedy, że gotowi są poświęcić swoje życie dla obrony ojczyzny. Przysięgę Kościuszki przedstawił też w 1911 roku Wojciech Kossak. Realistyczna, bogata w detale kompozycja olejna znajduje się w zbiorach Muzeum Tadeusza Kościuszki w Solothurn.

Wśród licznych historiograficznych prac, prezentujących konkretne wydarzenia, jak „Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791” z 1806 roku autorstwa Kazimierza Wojniakowskiego (Muzeum Narodowe w Warszawie), czy eksponowana w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach „Bitwa pod Racławicami” Jana Matejki z 1888 roku, dziełem szczególnym jest „Bitwa pod Racławicami”. To potężny cykloramiczny obraz olejny, eksponowany w Panoramie Racławickiej, oddziale Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Obraz powstał w latach 1893-1894 na zamówienie rady miasta Lwowa z okazji 100-lecia insurekcji kościuszkowskiej. Miał być główną atrakcją otwartej w 1894 roku Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie. Kierownictwo projektu powierzono Janowi Styce, który zaprosił do współpracy Wojciecha Kossaka oraz innych malarzy. W 1985 roku obraz przeniesiony został do Wrocławia. Przedstawia bitwę pod Racławicami (1794), jeden z epizodów insurekcji kościuszkowskiej, zwycięstwo wojsk polskich pod dowództwem gen. Tadeusza Kościuszki nad wojskami rosyjskimi. Jan Styka po zakończeniu prac miał powiedzieć: „Kiedy powziąłem myśl wykonania tego dzieła, nie szło mi jedynie o uświetnienie tryumfu oręża polskiego, bo zwycięstwa większe miała Polska w dziejach swoich, ale chodziło mi o to tylko, by wykazać, że tutaj przed stu laty złączyły się wszystkie stany dla obrony Ojczyzny, ale zależało mi na uświetnieniu imienia najwznioślejszego bohatera wolności, Kościuszki. Kościuszko tak ukochał tę ziemię, o której wolność walczył, że garść jej nosił na sercu aż do zgonu”[2]. Powstałe z ogromnym rozmachem dzieło, buduje w przestrzeni muzealnej niezwykłą relację z widzem, który porusza się wewnątrz barwnej, zapełnionej precyzyjnie panoramy bitwy. Jest niejako jej naocznym świadkiem. Zachowało się wiele szkiców postaci Kościuszki autorstwa Kossaka.

Prócz realistycznych scen historycznych powstają także prace metaforyczne, o ogromnej dramaturgii. Obraz Michała Stachowicza, „Kościuszko ratujący Polskę przed grobem” z 1794 roku (zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie) oraz niemal identyczna praca Franciszka Smuglewicza z tego samego roku „Grób Ojczyzny” (zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu) - przedstawiają scenę alegoryzującą insurekcję kościuszkowską. Zdrajcy popychają ku mogile zakutą w kajdany Polskę oraz przygotowują dla niej kamień grobowy. Przed upadkiem do grobu, na samym jego skraju, powstrzymuje Polonię Kościuszko, który odpycha ją jedną dłonią, a drugą wskazuje na pomnik, ukazujący go w pozie Archanioła Michała, z uniesioną szablą i Konstytucją 3 maja w ręce.

Inną grupą prac są te, które obrazują klęskę wojsk polskich pod Maciejowicami 10 października 1794 roku. Do najbardziej znanych prac, ukazujących moment ranienia Kościuszki w bitwie należą XVIII-wieczne obrazy Jana Bogumiła Plerscha (zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). Raniony w pościgu konnym Kościuszko uchwycony został na upadającym koniu z szablą wzniesioną ku górze, pełen godności i zaciętości w walce. Pokonany, ale niezwyciężony, bohater walki o „wolność, niepodległość i całość”, jak głosiła dewiza Insurekcji Kościuszkowskiej, z czasem stał się symbolem dążeń wielu Polaków pozbawionych ojczyzny. Wizerunki Kościuszki nacechowane są glorią, siłą i uważnością. Także te zamieszczone na amerykańskich znaczkach pocztowych i wykute w pomnikach, m. in. W Chicago, Bostonie, Detroit, Waszyngtonie oraz w West Point w Filadelfii. Amerykanie nie zapomnieli Kościuszce tego, że kiedy w uznaniu jego zasług został w 1783 roku uchwałą Kongresu awansowany na generała brygady armii amerykańskiej i otrzymał ziemię oraz znaczną sumę pieniędzy, mimo trudnej sytuacji finansowej przeznaczył otrzymane pobory na wykupienie wolności i kształcenie niewolników[3]. Na wizerunek Kościuszki jako symbolu drogi ku wolności mógł wpłynąć także fakt, że po powrocie do kraju w 1784 roku, ograniczył znacznie pańszczyznę chłopów.

Kościuszko zaliczany jest do jednego z najważniejszych wodzów w historii Polski. Znamienne, że w obrazie Jerzego Kossaka „Na progu wieczności” (1935, własność prywatna), namalowanym po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego, Piłsudski wchodzi po schodach, na których tuż przed nim stoją Tadeusz Kościuszko i Józef Poniatowski. Dwaj bohaterowie narodowi witają w swym gronie Piłsudskiego, który przechodzi właśnie w chwale do historii.

Choć wizerunki Kościuszki w sztuce przedstawiają go wyłącznie jako herosa, bohatera narodowego, wyzwoliciela, człowieka niezłomnego, symbolizującego godność i wolność człowieka, prywatnie podobno komponował, malował i hodował zioła. Był znawcą wina i amatorem kawy, znany był jako świetny tancerz, cieszący się powodzeniem wśród kobiet[4]. Na obecnej wystawie „Dziedzictwo” w Muzeum Narodowym w Krakowie (czynna do 7 I 2018) oglądać można puszkę na tytoń wykonaną w drewnie brzozowym przez Kościuszkę w 1796 roku w Petersburgu. Kościuszko wyrabiał na tokarce różne przedmioty, takie jak tabakierki, czy puszki na tytoń, którymi obdarowywał zaprzyjaźnione osoby.

Kościuszko nazywany przez Napoleona „bohaterem Północy”, przez Berka Joselewicza „posłańcem od Boga”, a przez Julesa Micheleta „ostatnim rycerzem, ale pierwszym Polakiem z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”, był szeroko upamiętniany przez 200 lat od jego śmierci. Kilka miesięcy temu Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, w dniach 24-15 III 2017 zorganizowała międzynarodową konferencję naukową „Tadeusz Kościuszko, Politechnika Krakowska. Relacje i zależności”. Program skonstruowany został wokół działań Kościuszki, ale także wokół kultu jego osoby: „Czy postać Tadeusza Kościuszki nadal wzbudzać może zainteresowanie, nadal stanowić przedmiot badań, czy wszystko zostało już powiedziane, napisane, wyrzeźbione i namalowane. Wydaje się, że mimo powszechności i uniwersalności wiedzy o tym wyróżniającym się Polaku wciąż pozostają obszary, w których coś można uzupełnić lub dopowiedzieć, skorygować, czy też rozszerzyć stan badań”[5]. Dla twórców konferencji, interesujące były nie tylko dokonania samego Kościuszki, ale także uruchomiony przez jego postać rozbudowany, sięgający współczesności proces, gdzie on sam jest bodźcem i czynnikiem sprawczym, ale także patronem i symbolem. Taka otwarta na obecny czas dwutorowość legendy Kościuszkowskiej ma szczególne znaczenie w ustanowionym przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Roku Tadeusza Kościuszki, trwającym do października 2017.

[1] Porównaj: Tadeusz Skoczek, „Tadeusz Kościuszko w sztuce”, s. 226, w: http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2016-t23-n2_(54)/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2016-t23-n2_(54)-s223-234/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2016-t23-n2_(54)-s223-234.pdf

[2] Józef Piątek, Małgorzata Dolistowska, „Panorama racławicka”, Wrocław 1988.

[3] Na trwającej do 7 I 2018 roku wystawie „Dziedzictwo” w Muzeum Narodowym w Krakowie eksponowany jest rękopis nominacji Kongresu Stanów Zjednoczonych dla Tadeusza Kościuszki na stanowisko inżyniera w randze pułkownika podpisana 18 X 1775 roku w Filadelfii przez Johna Hancocka, pełniącego funkcję prezesa Kongresu Kontynentalnego oraz kopia pełnomocnictwa, pisana w 1798 roku ręką Thomasa Jeffersona udzielona mu przez Kongres USA na wypłatę zaległych pieniędzy Tadeuszowi Kościuszce.

[4] Relacja Leszka Marka Krześniaka, prezesa Polskiej Fundacji Kościuszkowskiej, w związku z wystawą w Muzeum Niepodległości w Warszawie. Wystawie towarzyszyło także spotkanie „Kościuszko w sztuce” w Muzeum Niepodległości w Warszawie, zorganizowane przez Muzeum Niepodległości w Warszawie i Polską Fundację Kościuszkowską 28 Maja 2015 roku, w: http://culture.pl/pl/artykul/tadeusz-kosciuszko-w-muzeum-x-pawilonu

[5] Patrz: http://www.konferencjakosciuszko.pk.edu.pl/

MPC

Źródło: MHP