Dawna greckokatolicka cerkiew w Leżachowie (Podkarpackie), której powstanie datowano na 1796 r. jest o ponad 100 lat starsza – wykazały badania dendrochronologiczne. Ustalono, że świątynię zbudowano w 1684 r. w innym miejscu, a później ją przeniesiono.
Badania dendrochronologiczne potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia specjalistów. Latem 2015 roku studenci czterech krakowskich uczelni: ASP, UJ, Uniwersytetu Rolniczego i Politechniki Krakowskiej przeprowadzili, pod okiem ekspertów i naukowców, inwentaryzację cerkwi pod wezwaniem św. Nikity w Leżachowie.
Inicjator i koordynator projektu Andrzej Żygadło mówił wówczas PAP, że choć cerkiew według zapisu w ewidencji zabytków powstała w 1796 roku, to jednak prawdopodobnie została zbudowana wcześniej w miejscowości Czerniawka w okolicach Lubaczowa, i później przeniesiona do Leżachowa.
„Teraz udało się ustalić, że cerkiew zbudowano w 1684 roku w Czerniawce koło Lubaczowa, a rok 1796 to data przeniesienia cerkwi do Leżachowa. Wiadomo też, że przeniesiono ją w całości z niewielkimi przeróbkami, tzn. że najpierw ją rozebrano, a następnie z tych samych elementów w nowym miejscu złożono na nowo” – wyjaśnił Żygadło.
Do badań dendrochronologicznych pobrano ze ścian świątyni łącznie 32 próbki, z których w stosunku do 11 udało się dotychczas ustalić daty. Badania przeprowadził dendrochronolog, prof. Tomasz Ważny z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wykazał on, że 9 próbek pochodzi z sosen ściętych między 1682 a początkiem 1684 roku, a to z kolei wskazuje jednoznacznie, że cerkiew zbudowano w 1684 roku.
Pozostałe dwie próbki – według badań - pochodzą z XVIII wieku, w tym jedna właśnie z 1796 roku, czyli roku uchodzącego dotychczas za datę budowy świątyni. Są to elementy dodane po jej przenosinach.
Do badań dendrochronologicznych pobrano ze ścian świątyni łącznie 32 próbki, z których w stosunku do 11 udało się dotychczas ustalić daty. Badania przeprowadził dendrochronolog, prof. Tomasz Ważny z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wykazał on, że 9 próbek pochodzi z sosen ściętych między 1682 a początkiem 1684 r., a to z kolei wskazuje jednoznacznie, że cerkiew zbudowano w 1684 r.
Żygadło zauważył, że z 1684 roku pochodzi zasadnicza bryła cerkwi, w tym m.in. konstrukcyjna ściana ikonostasowa z wyciętym symetrycznie na osi cerkwi prześwitem. Takie prześwity cechują bogate cerkwie z przed 1700 roku. Po tym czasie zaprzestano budowania w ten sposób cerkwi i w związku z tym obecnie takie prześwity stanowią wielką rzadkość. W Polsce zachowało się ich zaledwie kilka, w tym pięć na Podkarpaciu: w Radrużu (1583), Gorajcu (1586), Uluczu (1659), Leżachowie (1684), Chyrzynce (1857).
„Prześwit leżachowskiej cerkwi jest ozdobnie wycięty w formie dzwonu i należy do dwóch najpiękniejszych w Polsce, obok prześwitu w cerkwi w Goracju. Dodatkowo jest jedynym zachowanym w Polsce tego typu detalem, pochodzącym ze schyłkowej fazy rozwoju konstrukcyjnych przegród ikonostasowych” – podkreślił Żygadło.
Dodał, że leżachowska cerkiew jest jedyną XVII-wieczną drewnianą cerkwią w Polsce, która posiada zestaw trzech ozdobnych portali. „Tego typu cerkwie występowały bardzo rzadko i zwykle pełniły szczególne funkcje” – wyjaśnił Żygadło.
Ponadto w cerkwi tej znajdują się także jedyne zachowane do współczesnych czasów wsporniki, które zamontowano, po przeniesieniu świątyni, przy zewnętrznych ścianach sanktuarium.
W ubiegłym roku w leżachowskiej cerkwi rozpoczęły się prace konserwatorskie. Jak poinformowała PAP Wojewódzki Konserwator Zabytków Grażyna Stojak w pierwszym etapie prac zaczęto stabilizować konstrukcję budowli i konserwować podwaliny.
W ramach prac inwentaryzacyjnych studenci przeprowadzili latem ub. roku, pod okiem ekspertów i naukowców z uczelni krakowskich, m.in. częściowe badania architektoniczne cerkwi, wykonali panoramy stereoskopowe zabytku, czyli zdjęcia panoramiczne obiektu, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz. Zrobili także część zdjęć metrycznych wybranych fragmentów obiektu, czyli fotogrametrię, wykonali dokumentację rysunkowo-pomiarową oraz skaning laserowy całej cerkwi. Wszystkie te prace pomogą w zbadaniu historii cerkwi i ustaleniu jej dziejów.
Wiadomo, że świątynia w 1884 roku została rozbudowana. Dobudowano m.in. do nawy głównej dwa aneksy od południowej i północnej strony, dzięki czemu uzyskano więcej miejsca dla wiernych. Dobudowano także kruchtę od zachodniej strony.
Od czasu II wojny światowej cerkiew nie została poddana gruntownemu remontowi, czy pracom konserwatorskim, które spowodowałyby jakieś zmiany w konstrukcji budowli, ingerencje wtórne w jej elementy, czy przeróbki. Dzięki temu budowla przetrwała w stanie sprzed wieków i jest doskonałym obiektem do prowadzenia badań np. dla studentów, którzy zdobywają wiedzę i doświadczenie z zakresu dokumentacji i badań nad zabytkami.
Dawna greckokatolicka cerkiew w Leżachowie od wielu lat nie jest używana jako obiekt kultu. Obecnie jest pod opieką kościoła rzymskokatolickiego w Sieniawie.
Agnieszka Pipała (PAP)
api/ dym/
