Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Katarzyna Zalasińska. Fot. PAP/M. Obara
Podstawy naszego systemu ochrony zabytków zbudowane zostały w 1918 r. Określono je, wzorując się na najlepszych wzorach ustawodawstw europejskich. Mimo upływu 104 lat założenia te nie straciły na aktualności – mówi PAP dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa dr hab. Katarzyna Zalasińska.
Polska Agencja Prasowa: Co ważnego wydarzyło się w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w 2022 r.?
Dr hab. Katarzyna Zalasińska: Jednym z głównych wydarzeń były w tym roku obchody 60-lecia misji NID. Jej podstawą od 1962 r. jest badanie i dokumentowanie zabytków w Polsce. Wraz z upływem lat pojawiły się jednak nowe zadania. Dzisiaj m.in. prowadzimy centrum kompetencji w zakresie rozwoju nowych technologii w ochronie zabytków, zajmujemy się wdrażaniem Konwencji UNESCO w zakresie niematerialnego dziedzictwa, wspieramy proces rewitalizacji w gminach, zarządzamy miejscem światowego dziedzictwa czy też współpracujemy z GDDKiA w zakresie badań archeologicznych prowadzonych w związku z budową autostrad. Jubileusz był okazją do spotkania ze służbami konserwatorskimi, specjalistami, z organizacjami społecznymi, wolontariuszami oraz innymi osobami zaangażowanymi w ochronę zabytków. Współpraca instytucji eksperckiej, jaką jest NID, ze służbami konserwatorskimi i społecznymi opiekunami zabytków jest kluczem do właściwej realizacji zadań, które stoją przed NID.
PAP: Ważnymi wydarzeniami były Europejskie Dni Dziedzictwa oraz Europejskie Dni Archeologii.
Dr hab. K. Zalasińska: Tegoroczne Europejskie Dni Dziedzictwa okazały się dużym sukcesem. Frekwencja w ramach wydarzeń była naprawdę imponująca i bardzo nas to cieszy. W tegorocznej edycji Europejskich Dni Dziedzictwa „Połączeni dziedzictwem" w ciągu dwóch wrześniowych weekendów blisko 200 tys. osób wzięło udział w ponad 1200 wydarzeniach. W Polsce obchodziliśmy je po raz 30., był więc to okrągły jubileusz. Podobnie obserwujemy wzrost zainteresowania wydarzeniami organizowanymi w ramach Europejskich Dni Archeologii. W tym roku zbiegło się to z zakończeniem pierwszego etapu wprowadzania programu AZP+. Dzięki wykorzystaniu najnowszych technologii otwiera się właśnie przed nami nowy rozdział w polskiej archeologii.
PAP: NID to także wydawnictwa, profesjonalne poradniki.
Dr hab. K. Zalasińska: Istotnym elementem naszej działalności wydawniczej są praktyczne poradniki, które stanowią profesjonalne wsparcie dla opiekunów i właścicieli zabytkowych obiektów. Takich osób w Polsce jest bardzo wiele. Wydaliśmy ostatnio książkę autorstwa Filipa Gawlińskiego – „Poradnik opiekuna domu drewnianego”. Niebawem ukaże się podręcznik dotyczący roli dziedzictwa w procesie rewitalizacji. Jestem przekonana, że będzie to jedna z najważniejszych publikacji wspierających samorządy w zagadnieniach ochrony dziedzictwa. Publikacja ta stworzona została razem z Instytutem Rozwoju Miast i Regionów.
PAP: Widoczne dla każdego dowody działalności NID to m.in. biało-niebieskie tabliczki "Zabytek chroniony prawem" na wielu budynkach na terenie całego kraju
Dr hab. K. Zalasińska: Biało-błękitna tarcza używana do oznaczania zabytkowych obiektów ma swoją historię. Została zaprojektowana kilkadziesiąt lat temu przez prof. Jana Zachwatowicza. Początkowo było to oznaczenie związane z konwencją haską. W Polsce jest to znak umieszczany na zabytkowych obiektach objętych ochroną prawną. W wielu wypadkach wpis do rejestru zabytków bazuje na opiniach, ekspertyzach, kwerendach historycznych i opracowaniach, które wykonują pracownicy NID. Ale nasza działalność to również opiniowanie wniosków o uznanie za pomnik historii i ich późniejszy monitoring. To także studia wartości kulturowych, ale również gromadzenie dokumentacji archiwalnej udostępnianej na portalu Zabytek.pl.
PAP: Jakie są plany Instytutu na 2023 r.?
Dr hab. K. Zalasińska: Oprócz bieżących działań to nowe projekty, m.in. w zakresie problemu zmian klimatycznych, oraz kolejne materiały i działania edukacyjne związane z ochroną architektury drewnianej. W nadchodzącym roku będziemy również kontynuować wsparcie dla instytucji kultury i specjalistów na Ukrainie. Tę odpowiedzialną misję powierzył nam w marcu br. prof. Piotr Gliński. Praca i ogromne zaangażowanie działającego w NID Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie sprawiło, że Polska jest postrzegana na arenie międzynarodowej jako lider działalności pomocowej w zakresie ratowania dziedzictwa kulturowego Ukrainy. W 2022 r. dostarczyliśmy ponad 800 palet pomocy materiałowej, obejmującej środki do zabezpieczania zabytków oraz materiały przeciwpożarowe. Kolejne transporty są w przygotowaniu. W ramach Centrum nie tylko przekazujemy pomoc polskiego rządu, ale również koordynujemy działania krajowych i międzynarodowych instytucji. Nasza praca została doceniona przez UNESCO, dla którego jesteśmy aktualnie głównym partnerem w działaniach mających na celu wsparcie dla walczącej o suwerenność Ukrainy.
Warto zwrócić uwagę na szczególny jubileusz, który będziemy obchodzić w zbliżającym się roku. To 20-lecie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dokładnie 20 lat obowiązuje już obecny system ochrony, a instytucje eksperckie, takie jak NID, odgrywają w nim bardzo istotną rolę. Jubileusz skłania nas do refleksji, w jakim stopniu system się sprawdził i jest efektywny.
PAP: Czy faktycznie system się sprawdził?
Dr hab. K. Zalasińska: Bez wątpienia ostatnie lata były przełomowe dla ochrony zabytków dzięki aktywności ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Budżet programu dotacyjnego „Ochrona zabytków” został podwojony, a więc istotnie wzmocnione zostało najważniejsze źródło finansowania prac konserwatorskich w Polsce. W ostatnich latach zwiększyły się także budżety urzędów konserwatorskich. Niewątpliwym wzmocnieniem systemu ochrony była podjęta w 2022 r. decyzja ministra kultury i dziedzictwa narodowego o utworzeniu Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków. Zgodnie z celami statutowymi ma on dbać o jakość prac konserwatorskich. Nakłady na ochronę zabytków rosną, dlatego tak ważne jest, aby prace prowadzone przy zabytkach były realizowane wyłącznie na najwyższym poziomie.
System jest wzmacniany, ale mam świadomość, że pozostaje jeszcze wiele do zrobienia, zwłaszcza w obszarze funkcjonowania mechanizmów ochrony zabytków w Polsce. Wyzwaniem jest optymalizacja procedur. Ważne jest też wdrożenie konwencji o ochronie dziedzictwa niematerialnego, a także zapewnienie właściwych ram dla krajobrazu kulturowego oraz zachęt dla rozwoju społecznej opieki nad zabytkami. Najpoważniejszym wyzwaniem jest zapewnienie takiej ewolucji systemu ochrony zabytków, aby urzędy konserwatorskie powróciły do stanu sprzed II wojny światowej, gdy miały możliwość aktywnego wsparcia właścicieli zabytków w codziennej dbałości o zabytki. W Polsce większość zabytków jest w rękach prywatnych. Przeciążone pracą urzędową służby konserwatorskie bardzo często nie mają czasu na wyjazdy w teren.
PAP: Jak wygląda polski system ochrony zabytków na tle rozwiązań w innych krajach Europy?
Dr hab. K. Zalasińska: Podstawy naszego systemu ochrony zbudowane zostały dekretem Rady Regencyjnej z 31 października 1918 r., chwilę przed odzyskaniem niepodległości. Określono je, wzorując się na najlepszych wzorach ustawodawstw europejskich. I mimo upływu 104 lat generalne założenia te nie straciły na aktualności. Podobne rozwiązania są stosowane nadal w innych krajach europejskich. Przyjmowane rozwiązania ustrojowe są jednak powiązane z ustrojem administracji publicznej. W Polsce podstawowym wyzwaniem jest to, w 2003 r. dokonano decentralizacji zadań z zakresu ochrony zabytków. Wiele zadań wykonywanych przez państwo przekazano do samorządu, głównie gminom. Przyznano im również nowe zadania i kompetencje. Od 2003 r. ochrona zabytków nie jest już wyłącznie zadaniem państwa, ale także jednostek samorządu terytorialnego. Ani pierwsza, ani druga reforma administracyjna kraju lat 90. nie objęła ochrony zabytków. Stało się to dopiero w 2003 r. Dzisiaj współodpowiedzialność za efektywność systemu ochrony zabytków ponosi nie tylko państwo, ale również samorząd terytorialny. 20-lecie ustawy jest dobrym momentem do podjęcia prac nad nową, postulowaną od lat, ustawą o ochronie dziedzictwa kulturowego.
Rozmawiał Maciej Replewicz (PAP)
Narodowy Instytut Dziedzictwa to państwowa instytucja kultury, będąca eksperckim i opiniodawczym wsparciem dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz instytucji publicznych w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami.
Misją NID jest tworzenie podstaw dla zrównoważonej ochrony dziedzictwa kulturowego w celu jego zachowania dla przyszłych pokoleń poprzez wyznaczanie i upowszechnianie standardów ochrony oraz konserwacji zabytków, kształtowanie świadomości społecznej w zakresie wartości i zachowania dziedzictwa kulturowego, a także gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie.
autor: Maciej Replewicz
mr/ skp/
