Siedziba Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego – Żółta Karczma (także Stara Wieża), zabytkowa willa położona na Mokotowie, przy al. Wilanowskiej 204 w Warszawie. Fot. PAP/L. Wawrynkiewicz
8 marca 1984 r. w Warszawie otwarto Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Wśród eksponatów są m.in. obrazy Styki, Axentowicza, kolekcja rzeźby, numizmaty, militaria oraz największy zbiór dokumentacji ruchu ludowego w Polsce.
"Na świecie są muzea poświęcone rolnictwu, kulturze wsi czy skanseny, jednak nasza placówka, która dokumentuje działalność polskiego ruchu ludowego - społecznego, kulturowego, gospodarczego i politycznego i dlatego jest wyjątkowa w skali europejskiej i światowej. W odróżnieniu od innych krajów w Polsce ruch ludowy zachował bardzo silny pierwiastek chłopski i przetrwał do XXI w."- powiedział PAP dr hab. Arkadiusz Indraszczyk, kierownik Instytutu Ruchu Ludowego w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego (MHPRL) w Warszawie i dyrektor Instytutu Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu w Siedlcach.
"W ciągu 40 lat istnienia MHPRL zgromadziło ponad 62 tys. jednostek muzealnych. Przede wszystkim jest to dokumentacja działalności organizacyjnej partii politycznych i organizacji społecznych oraz kulturalnych i gospodarczych ruchu ludowego m.in. PSL +Piast+, PSL +Wyzwolenie+, ZMWRP +Wici+, kółek rolniczych, spółdzielni i innych. Szczycimy się kolekcją 400 sztandarów organizacji ludowych, w większości są to sztandary partii politycznych działających w Polsce i na emigracji" - wyjaśnił.
Najstarszym eksponatem kolekcji rękopiśmiennej jest dokument wydany przez króla Jana III Sobieskiego (1677) potwierdzający zmniejszenie powinności pańszczyźnianych kilku rodzinom chłopskim przez Jana Kazimierza za pomoc udzieloną w bitwie pod Zborowem w 1649 r. Dla historyków istotnym materiałem źródłowym jest zbiór 163 listów premiera Wincentego Witosa z lat 1923-1924.
Najstarszym eksponatem kolekcji rękopiśmiennej jest dokument wydany przez króla Jana III Sobieskiego (1677) potwierdzający zmniejszenie powinności pańszczyźnianych kilku rodzinom chłopskim przez Jana Kazimierza za pomoc udzieloną w bitwie pod Zborowem w 1649 r. Dla historyków istotnym materiałem źródłowym jest zbiór 163 listów premiera Wincentego Witosa z lat 1923-1924.
Jedną z bardziej rozbudowanych jest kolekcja malarstwa XIX i XX w., która obejmuje ponad 2300 dzieł. Są to obrazy olejne, akwarele, gwasze oraz współczesne obrazy - malarstwo rodzajowe, pejzażowe i portretowe.
Wśród eksponatów zwraca uwagę obraz Jana Styki "Bitwa pod Racławicami". Przedstawia atak kosynierów na rosyjską artylerię podczas bitwy rozegranej 4 kwietnia 1794 r. na polach Wyżyny Miechowskiej. Oddziały dowodzone przez Tadeusza Kościuszkę rozgromiły armię gen. Tormasowa. "Rozbudowaną wersję tej samej sceny widzimy w centralnej partii +Panoramy Racławickiej+ (1893), której Styka był współautorem" - wskazał historyk.
Bataliony Chłopskie. Ruch ludowy w szeregach AK
W galerii muzeum jest także "Procesja na placu boju" (1916 r). Obraz Włodzimierza Tetmajera przedstawia moment wyjścia procesji Bożego Ciała z kościoła w małopolskiej wsi. Na pobliskim polu widoczne są ślady niedawnej bitwy - groby żołnierzy i zasypane okopy.
W zbiorach znajdują się obrazy jednego z czołowych twórców epoki Młodej Polski Teodora Axentowicza - "Na gromniczną", "Hucułka" i "Portret dziewczyny wiejskiej". Historycy sztuki podkreślają, że ten krakowski malarz o ormiańskich korzeniach inspirował się folklorem podkrakowskiej wsi oraz motywami huculskimi. Placówka eksponuje także prace Wincentego Wodzinowskiego, Henryka Uziembły i Antoniego Piotrowskiego.
"Posiadamy galerię portretów wiodących postaci ruchu ludowego. Od wielu lat muzeum organizuje także plenery malarskie. Powstałe tam prace wzbogacają nasze zbiory. Promujemy tematykę ruchu ludowego wśród współczesnych twórców" - podkreślił Indraszczyk.
Odrębne działy to zbiory grafiki - ponad 170 dzieł oraz kolekcja 270 rzeźb. Wśród nich są m.in. prace Jana Ślusarczyka, Gustawa Hadyny, Stanisława Romaniaka oraz Ferdynanda Jarochy oraz dzieła twórców niezawodowych.
"Interesujący jest zbiór ulotek, naklejek, nalepek okiennych i pocztówek o tematyce patriotycznej. Pochodzą one z okresu przełomu XIX i XX wieku i swymi wizerunkami oddziaływały na społeczeństwo, pobudzały i podtrzymywały patriotyzm. Rozpowszechniano za ich pomocą wizerunki orła polskiego symbole ziem polskich, postacie bohaterów narodowych jak m.in. Tadeusza Kościuszki, Bartosza Głowackiego i przywódców powstań narodowych. Znajdują się na nich także obrazy ówczesnej wsi, pokazujące różnorodność regionalną ziem polskich" – powiedział historyk.
W kolekcji numizmatów są m.in. oryginalne bilety skarbowe o różnych nominałach emitowane dla ratowania finansów podczas Insurekcji Kościuszkowskiej (1794) przez Radę Najwyższą Narodową, a także bony premiowe z okresu II RP i cegiełki na fundusz Polskiego Stronnictwa Ludowego (1946). oraz na wykup ziemi pod budowę Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego w Gaci. W zbiorach MHPRL są liczne eksponaty z zakresu medalierstwa, filatelistyki, sfragistyki, falerystyki i numizmatyki.
Na uwagę zasługuje zbiór 48 pieczęci używanych do podrabiania niemieckich dokumentów w czasie II wojny światowej przez punkt legalizacyjny Komendy Podokręgu BCh "Wkra" oraz kilkadziesiąt pieczęci i tłoków pieczętnych urzędów gminnych i starostw z zaboru rosyjskiego i pruskiego, urzędów gminy II Rzeczypospolitej, Generalnego Gubernatorstwa, kółek rolniczych, stronnictw i organizacji chłopskich.
Dr M. Szpytma: komuniści chcieli, aby Mikołajczyk i ludowcy legitymizowali to, co się stało w Polsce po 1944 r.
"W latach 90. do naszych zbiorów trafił niezwykły eksponat - trzy butelki, w których tkwiło kilkadziesiąt zwiniętych w rulon kartek - część archiwum Zarządu Powiatowego PSL w Łasku. Pochodziły z 1946 r. Przez ponad 40 lat butelki były schowane w fundamentach zabudowań gospodarczych i odnaleziono je podczas modernizacji obiektu" - wyjaśnił. W tym okresie komunistyczny UB represjonował wielu działaczy, członków i sympatyków PSL aresztował, znane są przypadki skrytobójczych mordów. W obawie przed rewizjami ludowcy przechowywali dokumenty czy archiwa w nietypowych skrytkach.
W kolekcji MHPRL są militaria z okresu II wojny światowej - m.in. broń palna i białą (m.in. kolekcja polskich bagnetów sprzed 1939 r.) oraz części umundurowania partyzanckiego oraz haftowane ręcznie przez Marię Nowakównę, "Gwiazdkę" opaski żołnierzy oddziału Batalionów Chłopskich (BCh) dowodzonego przez Kazimierza Wątróbskiego "Sępa".
To także części partyzanckiego wyposażenia: pasy główne, mapnik i ładownice, aparat radiowy używany przez Komendę BCh w Kielcach, maszyna do pisania marki "Mignon" oraz powielacz używane do wydawania konspiracyjnego tygodnika ludowego "Jedność". W ekspozycji znajdują się także pamiątki przekazane przez rodziny żołnierzy partyzantów m.in. zapalniczka z łusek po nabojach wykonana w 1942 r. przez komendanta Obwodu BCh Rawa Mazowiecka, Hieronima Ligockiego "Huberta".
Muzeum posiada ok. 400 zdjęć z lat 1920-1945 przedstawiających Wincentego Witosa z lat 1920-45 oraz kilkaset zdjęć premiera Stanisława Mikołajczyka wykonanych w Londynie oraz po powrocie do kraju. W zasobach muzeum znajduje się łącznie ponad 16 tys. fotografii.
MHPRL posiada oddziały w Piasecznie k. Gniewa na Kociewiu (Pomorze)oraz w Sandomierzu i współpracuje z instytucjami naukowymi m.in. uniwersytetami w Warszawie, Siedlcach i Rzeszowie, Wszechnicą Świętokrzyską oraz innymi placówkami m.in. Muzeum Niepodległości. W Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie znajduje się stała ekspozycja MHPPRL poświęcona pacyfkacji wsi przez Niemców w lipcu 1943 r.
"To, co odróżnia nasze muzeum od innych placówek to nasza dynamiczna działalność naukowa. Nasi pracownicy prowadzą badania nad dziejami ruchu ludowego w Polsce, ruchów chłopskich w Europie, najnowszej historii Polski, działalności konspiracyjnej ruchu ludowego w czasie II wojny światowej, wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Południowej, emigracji politycznej po 1945 r. i w innych tematach. Co roku muzeum organizuje konferencje naukowe poświęcone najważniejszym politykom i działaczom ruchu ludowego, wydarzeniom z aktywności ludowców, ważniejszym epizodom najnowszej historii Polski, które gromadzą badaczy ruchu ludowego z całej Polski" - przypomniał.
"7 marca rozpoczynamy konferencję naukową i otwarcie wystawy +Marszałek Maciej Rataj – chłop, ludowiec, patriota, Mazowszanin+, wcześniej zorganizowaliśmy w Senacie wystawę poświęconą Wincentemu Witosowi a w Sejmie - Maciejowi Ratajowi. W styczniu zorganizowaliśmy dużą konferencję w 150-lecie urodzin Wincentego Witosa a w lutym konferencję poświęconą Ratajowi. Od 1984 r. prowadzimy działalność wydawniczą. Wydawnictwo MHPRL opublikowało łącznie ok. 800 pozycji - są to wydawnictwa zwarte, cykliczne i periodyki poświęcone dziejom wsi i ruchu ludowego. Wśród nich są monografie i opracowania dotyczące m.in. Wincentego Witosa, Macieja Rataja, Stanisława Mikołajczyka, Adama Bienia, Stanisława Augusta Thugutta, Stefana Korbońskiego, monografie zbiorowe dotyczące działalności partii politycznych i inne. Naszą wizytówką naukową jest +Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego" - podkreślił.
Mówiąc o 40 latach działalności MHPRL nie sposób pominąć historii siedziby. W połowie XIX w architekt włoskiego pochodzenia, Franciszek Maria Lanci zaprojektował willę w stylu toskańskim, usytuowaną na malowniczej służewskiej skarpie. Pierwotnie znajdowała się tu karczma Belle-Vue (Piękny widok).
W górnej kondygnacji budynku znajdowały się pokoje dla podróżnych, obok - stajnia, wozownia i inne zabudowania gospodarcze.
Podczas Powstania Warszawskiego w opustoszałej willi 4. kompania Wojskowej Służby Ochrony Powstania por. Zenona Osińskiego w baszcie urządziła punkt obserwacyjny w czasie przygotowań do ataku na stanowiska niemieckich dział przeciwlotniczych w pobliskim klasztorze Dominikanów.
Karczma zbankrutowała na początku XX. W latach 20. w baszcie zamieszkał Japończyk Ryochu Umeda - wówczas student na wydziale filologii polskiej UW. W 1929 r. właściciel obiektu, Adam hr. Branicki wynajął karczmę Towarzystwu Hodowli Psów Myśliwskich. Japończykowi powierzono funkcję dozorcy. 18 maja 1930 r. w obecności przedstawicieli Ministerstwa Rolnictwa i Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich otwarto odreastaurowany. Organizowano tam wykłady kynologiczne, szkolenia i hotel dla psów myśliwskich. Historycy podają, że używaną przez lata nazwę "Yellow Inn" czyli "Żółta Karczma" miał nadać bywalec willi, poeta Konstanty Ildefons Gałczyński. W 1937 r. THPM przeniosło się do Radzymina. Umeda został lektorem języka japońskiego na UW i w Instytucie Wschodnim w Warszawie.
Podczas Powstania Warszawskiego w opustoszałej willi 4. kompania Wojskowej Służby Ochrony Powstania por. Zenona Osińskiego w baszcie urządziła punkt obserwacyjny w czasie przygotowań do ataku na stanowiska niemieckich dział przeciwlotniczych w pobliskim klasztorze Dominikanów.
Po wojnie obiekt przez lata ulegał dewastacji, planowano jego rozbiórkę. W 1971 r. wpisano go do rejestru zabytków. Po gruntownym remoncie, 8 marca 1984 r. stał się siedzibą MHPRL.
"Działalność ruchu ludowego była zbyt bogata i zbyt dynamiczna, by można ją było pokazać w jednej wystawie stałej. Dlatego organizujemy wystawy czasowe, które później pokazujemy w innych miejscach, poza siedzibami naszego Muzeum. Muzeum organizuje swój trzeci oddział poświęcony wychodźstwu i emigracji politycznej. Znajdzie się on w wilii Narutowicza przy ul. Parkowej w Warszawie. Trwają prace modernizacyjne obiektu. Będzie tam ulokowana wystawa stała prezentująca część naszych zbiorów, a nakierowana na emigrację chłopską" - podsumował dr hab. Indraszczyk. (PAP)
autor: Maciej Replewicz
mr/ wj/
