Najstarszą krakowską szopkę, datowaną na koniec XIX w., od lat 50. można podziwiać na wystawie stałej w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Teraz jednak dzieło murarza i kaflarza Michała Ezenekiera jest pokazywane w nowej aranżacji.
Po raz pierwszy prezentacji szopek towarzyszy zestaw lalek, które brały udział w przedstawieniach właśnie w tej szopce. Ostatni raz szeroka publiczność mogła oglądać niektóre z nich w 2017 r. na wystawie czasowej „Na początku była szopka” w MEK. Zwiedzający wystawę poznają historię szopki nawet bez przewodnika, a to dzięki nagraniu fragmentu książki „Nie od razu Kraków zbudowano” Karola Estreichera.
Szopka oraz zestaw lalek prezentowane są w ramach wystawy stałej na pierwszym piętrze kazimierskiego ratusza przy placu Wolnica.
Najstarsza krakowska szopka, zbudowana przez Michała Ezenekiera, nie zachowała się w całości. Do czasów dzisiejszych nie przetrwały papierowe figurki jasełkowe, wymienne kulisy i ruchoma gwiazda. „Nie wiadomo, kiedy się zagubiła. Gwiazda, w którą obecnie wyposażona jest szopka, została dorobiona w 1989 r. przez znanego szopkarza Stanisława Paczyńskiego (1923-2002)” – wyjaśniła kustosz Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie Małgorzata Oleszkiewicz.
Choć kolory szopki wypłowiały, to wciąż zachwyca ona kunsztem wykonania i artyzmem. Ezenekier wykonał budynek z drewna, z litej, grubej deski. „Podziwiać można ręczną robotę w takich elementach jak misternie wycięte, ażurowe wycinanki na szklanych, kolorowych szybkach w okienkach wież czy 70 ozdobnych tralek wystruganych nożem” – opisywała kustosz.
W szopce Ezenekiera są elementy architektury Krakowa, np. boczne wieże wyraźnie wzorowane na wyższej wieży kościoła Mariackiego oraz kopuły nawiązujące do złotej kopuły kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
Jak opisywała Oleszkiewicz, dzieło Ezenekiera zostało uznane za kanon szopki krakowskiej również dzięki symetrii całej konstrukcji, wpisującej się w kwadrat wypełniony dwiema kondygnacjami budynku z kopułami połączonymi latarnią, obramowany po bokach dwiema smukłymi wieżami.
Innowacją w stosunku do wcześniejszych szopek kukiełkowych jest – opisywała kustosz – rezygnacja z bocznych przybudówek wysuniętych do przodu, pomiędzy którymi znajdowała się scena teatrzyku, dzięki czemu cały budynek stał się płaski, zgrabniejszy w formie i łatwiejszy do przenoszenia. Figurki jasełkowe przeniesiono z tyłu parteru na piętro, przez co parter zajmuje szeroka scena, gdzie kukiełki przesuwano wzdłuż szczelin w podłodze, a w jej środku znajduje się zapadnia, jak w prawdziwym teatrze.
W zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie zachowało się 20 kukiełek, które można przypisać do szopki Ezenekiera. Ich autorem jest prawdopodobnie syn konstruktora – Leon. Lalki osadzone są na drutach z drewnianymi uchwytami, ubrane w piękne stroje z tkanin. Niektóre z drewnianych kukiełek mają porcelanowe główki o rysach kobiecych i dziewczęcych.
Michał Ezenekier urodził się w Krakowie 29 września 1854 r., zmarł podczas I wojny światowej. Murarz i kaflarz miał być wg Karola Estreichera Młodszego „człowiekiem ubogim, ale obywatelem szanowanym na Krowodrzy, gdzie miał domek z ogródkiem, od święta chodził w czamarze z koralową spinką. […] wszystko, co było cegłą, kamieniem, wapnem, gliną sprawiało mu widoczną przyjemność materialnego dotknięcia. I szopka też. I wódka naturalnie. Ale nigdy nie pił podczas roboty”.
Okazało się jednak, że Estreicher nie zapisał poprawnie nazwiska szopkarza z Krowodrzy. „Pewnego dnia Muzeum Etnograficzne w Krakowie odwiedziło dwóch panów Adam i Maciej Esnekier, którzy przedstawili się jako wnuk i prawnuk Michała Ezenekiera. Okazało się, że nazwisko brzmi Esnekier, pierwotnie Eisneker lub Esneker, a forma Ezenekier, rozpowszechniona przez Estreicherów i utrwalona w literaturze nigdy w żadnych dokumentach nie występowała. Prawdopodobnie Estreicherowie zapisali nazwisko ze słuchu, tak jak było wymawiane – po krakowsku” – wyjaśniła Oleszkiewicz.
Muzeum Etnograficzne w Krakowie mieści ok. 80 tys. eksponatów. Kolekcja polskich szopek bożonarodzeniowych, od końca XIX w. do współczesności, liczy ok. 200 obiektów, przy czym ok. 130 z nich to szopki krakowskie, wykonane głównie z myślą o Konkursie Szopek Krakowskich.
Wśród najstarszych szopek jest osiem, które są przenośnymi teatrzykami do odgrywania przedstawienia kukiełkowego. Budowane były w Krakowie lub na jego przedmieściach.
W zbiorach krakowskiego muzeum jest też kolekcja kukiełek szopkowych, czyli lalek osadzanych na patykach – aktorów przedstawienia szopkowego – licząca ok. 750 obiektów.(PAP)
Autor: Beata Kołodziej
bko/ agz/
