„Lapidarium kamieniarki bruśnieńskiej” na cmentarzu w Lubaczowie. Fot. PAP/D. Delmanowicz
Ponad 900 przydrożnych krzyży i figur bruśnieńskich zostało dotychczas zinwentaryzowanych na Podkarpaciu. Stanowią one unikalny pomnik największego w okresie II Rzeczpospolitej, a obecnie nieistniejącego ośrodka kamieniarskiego.
Nazwa kamieniarki bruśnieńskiej pochodzi od nazwy miejscowości Brusno. W tamtejszym regionie „brus” oznaczało ociosany kawałek kamienia, najczęściej w formie słupa lub dużego kawałka kamienia do obrobienia.
„Ta niezwykła sztuka ludowa rozwijała się w małej wsi Stare Brusno, położonej w obrębie masywu bruśnieńskich pagórów Roztocza, gdzie rodziny kamieniarskie kopały (łamały) kamień do swoich rzeźb” – wyjaśnił autor inwentaryzacji Grzegorz Ciećka .
Kompleks kamieniołomów roztoczańskich ciągnął się od okolicy Dziewięcierza, Starego Brusna, Werchraty, Huty Lubyckiej i Huty Różanieckiej i tworzył unikalny roztoczański ośrodek kamieniarski. Najlepiej rozwinięty i dominujący był rejon bruśnieński, dlatego też kamieniarzy z całego regionu nazywa się bruśnieńskimi.
Nazwa kamieniarki bruśnieńskiej pochodzi od nazwy miejscowości Brusno. W tamtejszym regionie „brus” oznaczało ociosany kawałek kamienia, najczęściej w formie słupa lub dużego kawałka kamienia do obrobienia.
Obecnie zakończył się kolejny etap inwentaryzacji bruśnieńskich dzieł sztuki kamieniarskiej. Obecnie znanych jest ich 918. Najwięcej obiektów, bo 628 znajduje się na terenie pow. lubaczowskiego. Ostatnio doszło do nich 290 obiektów z sąsiednich powiatów – wynika z kolejnego etapu inwentaryzacji.
Zdaniem Ciećki dzięki mapie z zaznaczonymi obiektami widać, że zasięg kamieniarki bruśnieńskiej w linii prostej to około 130 kilometrów. Od północy ograniczała go stara granica zaboru austriacko-rosyjskiego, od wschodu granica państwowa z Ukrainą, gdzie prace inwentaryzacyjne nastąpią w przyszłości. Na zachodzie, za rzeką San, kamieniarka bruśnieńska jest mniej spotykana.
„Kraina bruśnieńskich kamiennych krzyży przydrożnych właśnie pokazała nam swoje wyraźne granice. Należy tu bardzo wyraźnie zaznaczyć, że nie wszystkie obiekty zostały znalezione. Nawet teraz, po wieloletnich eksploracjach, okazało się, że w Dziewięcierzu (pow. lubaczowski), znalazły się dwa, nikomu nieznane, kamienne krzyże. Kolejnych możemy się spodziewać z rejonu jarosławskiego. To kwestia czasu” – podkreślił autor inwentaryzacji.
Ciećka przypomniał, że Stare Brusno najpierw zasiedlili Wołosi, później napływali też Rusini (dawniej tak nazywano Ukraińców), w mniejszym stopniu Polacy i Żydzi. Obok Starego Brusna powstała osada kolonistów niemieckich – Deutschbach (obecnie Polanka Horyniecka).
„Milczącymi świadkami świetności bruśnieńskich i żydowskich warsztatów zostały cmentarne krzyże, figury, stele, macewy na kirkutach a także przydrożne krzyże i pomniki. Tradycję kamieniarską kontynuowali po wojnie już nieliczni” – podkreśla autor inwentaryzacji.
„Dziś trudno sobie to wyobrazić, by obok siebie mieszkali Niemcy, Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Naturalnym było to, że zawierano mieszane małżeństwa. Właśnie ta mieszanka kultur i religii spowodowała, że powstała unikalna na skalę światową sztuka utrwalona w bruśnieńskim kamieniu” – wyjaśnił Ciećka.
Po II wojnie światowej i akcji „Wisła” wioska Stare Brusno jak i tradycja kamieniarska przestały istnieć.
„Milczącymi świadkami świetności bruśnieńskich i żydowskich warsztatów zostały cmentarne krzyże, figury, stele, macewy na kirkutach a także przydrożne krzyże i pomniki. Tradycję kamieniarską kontynuowali po wojnie już nieliczni” – podkreślił autor inwentaryzacji bruśnieńskich figur i krzyży.
Dokładna mapa znalezionych i opisanych obiektów dostępna jest na stronie kamiennekrzyze.pl. Tam także można zapoznać się z ideą inwentaryzacji i historią kamieniarki bruśnieńskiej. (PAP)
autor: Agnieszka Pipała
api/ wj/
