Dbałość o groby Polaków poza granicami kraju jest świadectwem tożsamości kulturowej – od Lwowa, Wilna, Krzemieńca po Paryż, od Białorusi po Zambię Instytut POLONIKA otacza opieką - porządkuje, restauruje, konserwuje polskie groby za granicą.
Jak wynika z przedstawionego przez Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA raportu, placówka ta wspiera prace konserwatorskie m.in. na cmentarzach na Ukrainie: Łyczakowskim i Janowskim we Lwowie oraz Bazyliańskim w Krzemieńcu, dbając równocześnie o polskie ślady na nekropoliach Francji, Gruzji, Litwy, Finlandii, a nawet w Stanach Zjednoczonych. Od powstania Instytutu POLONIKA w 2017 r. na ratowanie polskich grobów wydano ponad 3 mln zł.
„Na skutek zmian granic poza terenem Polski pozostają cmentarze na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. Wielu Polaków, emigrantów nigdy nie wróciło do ojczyzny. Bez względu jak daleko jest nam do tych poloników, staramy się o nie zadbać. To nasz obowiązek, nie tylko dla przyszłych pokoleń. Pamięć jest ważna także dla nas samych, bo dowodzi naszej tożsamości kulturowej” – powiedziała dyrektor POLONIKI, Dorota Janiszewska-Jakubiak.
Od 2006 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego co roku ogłasza program grantowy „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, w ramach którego przeprowadzane są liczne prace związane z konserwacją zniszczonych nagrobków.
W 2020 r. zarządzanie programem przejął Instytut POLONIKA. Po przeprowadzeniu naboru podjęto decyzję, aby sześć projektów dofinansować kwotą 619,5 tys. zł; wszystkie związane są z pracami na cmentarzach na Ukrainie, Litwie i w Mołdawii.
Tegoroczne prace konserwatorskie na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie na Ukrainie stanowią naturalną kontynuację prac rozpoczętych przez MKiDN i władze Lwowa dwanaście lat temu. Po wielkiej nawałnicy w czerwcu br., która zniszczyła wiele łyczakowskich pomników, Instytut włączył się do prac inwentaryzacyjnych i ratunkowych.
W ciągu 12 lat uratowano od zniszczenia dziesiątki obiektów cmentarnych. Dzięki zaangażowaniu Instytutu – który włączył się do prac na Łyczakowie w 2018 r. - udało się odnowić m.in. zabytkowe nagrobki Józefa Torosiewicza, Stanisława Zborowskiego, Marcelego Ciemirskiego i Piotra Chmielowskiego (renowację przeprowadziła Fundacja Dziedzictwa Kulturowego), rozpoczęto renowację pomnika wybitnego lwowskiego architekta Edmunda Żychowicza (Zychowicza) oraz grobowca rodziny Karnickich. Kończy się właśnie remont zrujnowanej kaplicy Krzyżanowskich - prace wykonuje firma Monument Service. Oficjalne przekazanie kaplicy, zaplanowano na listopad br.
Konserwatorzy zajęli się również monumentalną, trzykondygnacyjną kaplicą Barczewskich przy głównej alei cmentarza. Budowla w stylu bizantyjskim utraciła część kopuły podczas II wojny światowej i musiała zostać wyremontowana w trybie pilnym – groziła zawaleniem. Prace zakończą się prawdopodobnie w roku 2021.
Specjaliści POLONIKI prowadzą też prace zabezpieczające w kaplicy Krzeczunowiczów (wyeliminowano zalewanie wodą i niszczenie ścian), a także konserwują grobowiec architekta Piotra Tarnawieckiego - trwa odbudowa i uzupełnianie części płaskorzeźb.
Na cmentarzu bazyliańskim w Krzemieńcu na Ukrainie, gdzie spoczywają profesorowie słynnego Liceum Krzemienieckiego, odrestaurowano już nagrobki Willibalda Bessera, Michała Ściborskiego, Antoniego Strzeleckiego, Andrzeja Lewickiego, a także pomnik Józefa Sandersa, rytownika, wykładowcy historii sztuk pięknych, profesora Uniwersytetu Wileńskiego i nagrobek najprawdopodobniej jego córki – Julii. W tym roku POLONIKA zadbała o dwa kolejne obiekty: nagrobki Filipa Neyzeusza Spendowskiego oraz Franciszka Szlamowskiego, Franciszki ze Szlamowskich Majewskiej Kollaper i Korneli z Majewskich Czyszak. Obydwa pomniki pochodzą z pierwszej połowy XIX w. Zachowały się w niezłym stanie, ale elementy kamienne wymagały wzmocnienia, oczyszczenia oraz zabezpieczenia. Wykonano też kwerendę archiwalną by odcyfrować nieczytelne inskrypcje. Wykonawcą tych prac była Fundacja Dziedzictwa Kulturowego.
Prace prowadzono też na dwóch francuskich cmentarzach, na których spoczywają Polacy: Les Champeaux w Montmorency i na Cmentarzu w Montresor.
Cmentarz w Montmorency nazywany bywa „Polskim Panteonem” - jest to najważniejsza nekropolia polskiej emigracji we Francji. Przeprowadzono już konserwację nagrobków Bronisława Piłsudskiego, wybitnego etnografa, brata Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz żony i syna Ignacego Paderewskiego – Heleny i Alfreda. Zakończono konserwację m.in. nagrobka malarki Olgi Boznańskiej, trwa drugi etap prac przy neogotyckiej kaplicy Jaroszyńskich. W 2020 r. prowadzona jest renowacja steli grobu rodziny Mickiewiczów z rzeźbą odzwierciedlającą maskę pośmiertną Adama Mickiewicza oraz restauracja i konserwacja nagrobków Jana Szymańskiego i rodziny Suzin-Souzine. Prace konserwatorskie na podparyskim cmentarzu Les Champeaux Instytut POLONIKA prowadzi we współpracy z Towarzystwem Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji.
Cmentarz w Montresor powstał w połowie XIX wieku - Róża z Potockich Branicka kupiła zamek Montrésor dla swojego syna Ksawerego. Dziś obiekt pozostaje w rękach rodziny Reyów. Instytut POLONIKA kontynuował tu prace badawcze obejmujące wyposażenie zamkowe, obecnie przygotowuje projekt remontu i konserwacji kaplicy grobowej Branickich i Reyów znajdującej się na cmentarzu.
Inwentaryzacje cmentarnych obiektów, prowadzone przez Instytut POLONIKA i stopniowo udostępniane online, pozwalają oszacować stan nekropolii, prowadzić prace historyczne, kwerendy archiwalne oraz planować strategię konserwacji. Takie badania są punktem wyjścia do rozpoczęcia wielu prac konserwatorskich.
Instytut POLONIKA wspiera także działania społeczne na rzecz zachowanie pamięci o miejscach pochówku rodaków. W 2019 r. uruchomił własny program grantowy „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat”, w ramach którego przeprowadzono do dziś 27 przedsięwzięć na cmentarzach poza granicami kraju. Łącznie dofinansowano je kwotą prawie 1 mln zł. W tym roku jedno z tych przedsięwzięć prowadzone jest na czterech cmentarzach w Zambii, na których znajdują się mogiły Polaków.(PAP)
Anna Bernat
abe/
