„Upolitycznienie dyskursu historycznego w okresie PRL powodowało, że w badaniach nad stosunkami polsko-żydowskimi niewiele miejsca poświęcano zagadnieniu zorganizowanej pomocy, a przede wszystkim stosunku Polskiego Państwa Podziemnego do tzw. +kwestii żydowskiej+ i do sytuacji Żydów na okupowanych ziemiach polskich. Książka Teresy Prekerowej na temat Rady Pomocy Żydom jest tu wyjątkiem, była bowiem pierwszym pełnym, rzetelnym opracowaniem dziejów tej organizacji” – podkreśla Aleksandra Namysło we wprowadzeniu.
„Już bowiem od pierwszych miesięcy okupacji niemieckiej w Polsce różne instytucje konspiracyjne (polityczne, wojskowe, zawodowe i in.) zaczęły świadczyć, w rozmaitym zresztą zakresie, pomoc ludności żydowskiej. Pomoc ta stopniowo wzrastała, w miarę jak wzrastało niemieckie prześladowanie, które przechodząc od upokarzania Żydów i ograniczania ich praw obywatelskich, poprzez zamknięcie w wydzielonych dzielnicach mieszkaniowych – gettach – przekształciło się w masową, z zimną bezwzględnością zaplanowaną i realizowaną eksterminację” – zapisała Teresa Prekerowa.
4 grudnia 1942 roku w Warszawie przy Delegaturze Rządu na Kraj, z przekształcenia Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Członkami „Żegoty” byli ludzie reprezentujący różne poglądy społeczne i polityczne. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej - Wolność Równość Niepodległość, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Bundu, Żydowskiego Komitetu Narodowego, Frontu Odrodzenia Polski, Związku Syndykalistów Polskich oraz Polskiej Organizacji Demokratycznej.
Rada skupiała kilkunastoosobowy zespół kierujący akcją pomocy dla Żydów, udzielanej poprzez organizacje polityczne, społeczne i osoby indywidualne. Dla usprawnienia działalności „Żegoty” utworzono jej Biuro Wykonawcze, a następnie referaty: mieszkaniowy, dziecięcy, terenowy i lekarski.
Swoją działalność „Żegota” prowadziła dzięki pieniądzom otrzymywanym od Rządu RP na Uchodźstwie oraz funduszom zebranym wśród społeczeństwa polskiego i żydowskiego w kraju i za granicą.
W celu rozszerzenia udzielanej pomocy planowano utworzenie na prowincji rad lokalnych. „Choć RPŻ stanowiła organizację ogólnopolską, głównym terenem jej pracy była Warszawa. Tu utworzono jej komórki centralne i najliczniejsze komórki terenowe. Tu skupiało się najwięcej działaczy i najwięcej podopiecznych” – napisała Teresa Prekerowa. Ostatecznie samodzielne rady powstały jedynie w Krakowie i we Lwowie.
Jak wskazała autorka, „Rada czyniła też wysiłki, by wytwarzać w społeczeństwie właściwy stosunek do problemów żydowskich. Rozumiała, że sprawie pomocy należy nadać rangę akcji ogólniejszej, że niezależnie od kontaktów indywidualnych czy środowiskowych konieczne jest oddziaływanie szersze, organizacyjne. Wykorzystywała w tym celu swoje powiązania z prasą podziemną, zabiegała też o wypowiedzi przedstawicieli władz konspiracyjnych. Sama RPŻ wydała m.in. trzy ulotki-wezwania do społeczeństwa polskiego, nawołujące do pomocy i zapowiadające surowe kary dla zdrajców i szantażystów”.
„Cała ta działalność odbywała się w najściślejszej konspiracji i w warunkach bardzo uciążliwych. Nie było w niej efektownych +akcji+ budzących powszechne zainteresowanie, nie było szerszego kontaktu ze społeczeństwem, jaki dawało na przykład publikowanie tajnej prasy. Praca RPŻ polegała w ogromnej mierze na zaspokajaniu bytowych potrzeb ukrywających się ludzi, potrzeb zwykłych, codziennych, a zatem i na załatwianiu spraw zwykłych, codziennych – tyle tylko że niesłychanie niebezpiecznych. Wcale nie mniej niebezpiecznych niż akcje z bronią w ręku. Za pomoc Żydom Niemcy wyznaczyli karę śmierci, którą konsekwentnie stosowali. Toteż od prezesa Rady poczynając, a na łączniczkach kończąc, wszyscy ryzykowali życiem przez dwadzieścia cztery godziny na dobę” – podkreśliła Teresa Prekerowa.
Działająca do początku 1945 roku Rada Pomocy Żydom była jedyną w okupowanej przez nazistów Europie instytucją państwową ratującą Żydów od zagłady.
Powstała w latach 80. XX wieku praca Teresy Prekerowej (1921–1998) jest jak dotąd jedyną syntetyczną i opartą na rzetelnych badaniach źródłowych monografią konspiracyjnej Rady Pomocy Żydom i jej działalności w Warszawie. „Ponad trzydzieści lat temu Państwowy Instytut Wydawniczy opublikował monograficzną pracę poświęconą Konspiracyjnej Radzie Pomocy Żydom +Żegota+ autorstwa Teresy Prekerowej. Podstawę książki stanowiła jej praca magisterska, którą przygotowała na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem profesora Stanisława Herbsta. Studia na Wydziale Historycznym tego uniwersytetu rozpoczęła ona stosunkowo późno, bo w wieku ponad czterdziestu lat. Nie był to jej osobisty wybór, zmusiło ją do tego życie” – napisała Aleksandra Namysło we wprowadzeniu.
Częściowe wyniki badań nad instytucjonalną pomocą Żydów, które zostały zawarte w pracy magisterskiej, Prekerowa publikowała na łamach Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego. Dzięki pośrednictwu Władysława Bartoszewskiego dotarła do archiwum Maurycego Herlinga-Grudzińskiego, adwokata i działacza „Żegoty”, które opracowała, a omówienie i analizę zbioru zamieściła na łamach „Rocznika Warszawskiego”. Bartoszewski namówił ją również do druku fragmentów pracy na łamach „Więzi”.
Jak dowiadujemy się z wprowadzenia, mało znanym epizodem z życia Teresy Prekerowej jest fakt, że sama podczas wojny udzielała pomocy Żydom. Nigdy się jednak tym nie chwaliła, wręcz rzadko o tym mówiła. Halina Grubowska, która pracowała w Żydowskim Instytucie Historycznym w Dziale Dokumentacji Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Yad Vashem, wspominała: „Ileż mieliśmy kłopotów, by zmusić ją do złożenia dokumentów. Procedura wymaga, aby osoba, która ma otrzymać odznaczenie, napisała coś w rodzaju relacji. Mieliśmy dowody, oświadczenia świadków żydowskich, z trudem uzyskaliśmy oświadczenie od niej samej”. Teresa Prekerowa ostatecznie dała się namówić. Zeznanie złożyła w 1984 roku.
Drugie wydanie książki, które trafiło właśnie do rąk czytelników, zostało uzupełnione przez dr Aleksandrę Namysło o przedstawienie dorobku badawczego polskiej historiografii w ostatnich 40 latach oraz o opracowany życiorys Teresy Prekerowej.
Książka „Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942-1945” Teresy Prekerowej ukazała się nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
