„Jest to dzieło przełomowe, nad którym autor zaczął pracować już w trakcie Powstania, zaś po wojnie kontynuował badania, wykorzystując liczne dokumenty i relacje. Archiwum, które stworzył przy tej okazji, zostało skonfiskowane w 1949 roku przez władze Polski Ludowej i bezpowrotnie utracone” – czytamy we wstępie słowa Jana Ołdakowskiego, dyrektora Muzeum Powstania Warszawskiego.
Dzieło, chociaż nie było od niemal pół wieku wznawiane, nadal pozostaje najpełniejszym opisem zbrojnych zmagań powstańców. „Było także pionierskim, wydanym w kraju, naukowym opracowaniem dziejów Powstania Warszawskiego, celowo pozbawionym analizy uwarunkowań politycznych i międzynarodowych, skoro jakiekolwiek rzetelne ich ujęcie nie miało najmniejszych szans na druk w ówczesnej rzeczowości” – napisał w przedsłowiu Andrzej Krzysztof Kunert.
Adam Borkiewicz (1896-1958) rozpoczął pracę już podczas Powstania Warszawskiego jako redaktor dziennika „Barykada”. Wówczas umieścił jej dwa fragmenty – „Zdobycie stacji telefonów przy ul. Piusa” oraz „Natarcie na Aleję Gen. Sikorskiego”.
„Praca niniejsza została napisana w najbardziej dla niej nieodpowiednim klimacie: w latach 1948-1950. Już 20 stycznia 1949 r. odebrano mi wszystkie materiały historyczne, tak należące do Instytutu Historii Najnowszej, jak i oddane mi jako depozyt, bądź wypożyczone przeze mnie od autorów, m.in. złożony u mnie depozyt płk. +Wolańskiego+ (Jan Gorazdowski) – akta personalne AK, w tym awanse i odznaczenia z okresu Powstania Warszawskiego, cykl wspomnień żołnierzy +Parasola+ i +Zośki+. Pozostały mi tylko kartoteki z ułożonymi pragmatycznie kartkami bibliograficznymi i zaczęty rękopis. Zaledwie ukończyłem pierwszą redakcję zarysu, wzięto mi z mieszkania wspomniane karty bibliograficzne. Stały się one +materiałem obciążającym+ w procesie mej jedynej pomocnicy mgr Anny Borkiewicz, inwalidki z Batalionu +Zośka+, skazanej na siedem lat więzienia za +gromadzenie i melinowanie materiałów gloryfikujących AK w celu poniżenia AL” – pisał w przedmowie Adam Borkiewicz.
Pułkownik Adam Borkiewicz był świadomy tego, że jego praca jest pionierska oraz że może w niej popełnić błąd. Nie było wówczas w Polsce szczegółowych opracowań, żadnej edycji dokumentów z Powstania. Co więcej, również ówczesne władze nie sprzyjały pisaniu o Armii Krajowej.
Zanim publikacja ukazała się w książkowej postaci, Borkiewicz podał do druku fragmenty pracy – zostały one opublikowane w 1956 roku w tygodniku „Kierunki”, w jedenastu kolejnych numerach pisma. Autor chciał w ten sposób spowodować m.in. odzew ze strony czytelników – uczestników Powstania. Otrzymał wiele uzupełnień i sprostowań, zatem na ostatnim etapie przygotowań książki do druku mógł nanieść poprawki.
Pierwszy fragment pracy, który został opublikowany w „Kierunkach” 29 lipca 1956 roku, został zauważony przez Polaków będących na emigracji. W radiowych audycjach przemówili Andrzej Pomian (właśc. Bohdan Sałaciński), oraz Władysław Pobóg-Malinowski. Z kolei w londyńskim „Orle Białym” ukazał się artykuł płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego „Hallera”. „Wszyscy wymienieni odnieśli się niezwykle krytycznie do pracy Borkiewicza, zakładając niejako a priori, że to, co pisze się w kraju o Powstaniu, nie może odpowiadać prawdzie” – wspomina córka autora, Anna Borkiewicz-Celińska.
Pierwsze wydanie dzieła ukazało się w 1957 roku nakładem Instytut Wydawniczego PAX – „było nie tylko pierwszą syntetyczną monografią Powstania Warszawskiego w zakresie badań działań wojskowych, ale też pierwszym w kraju, w tak obszernych ramach, opracowaniem naukowym dotyczącym Armii Krajowej” – czytamy we wprowadzeniu.
Wydanie wywołało żywą reakcję opinii społecznej. Napływały uzupełnienia, sprostowania, a także nowe relacje. Nadchodziły również listy od Powstańców ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanady czy Afryki.
Mimo złego już stanu zdrowia Adam Borkiewicz zdołał wykorzystać większość nadesłanych listów, ołówkiem wypisując poprawki na marginesie książki. Zostały one uwzględnione w drugim wydaniu.
Kolejne wydanie ukazało się w 20. rocznicę Powstania, w 1964 roku – autor już wówczas nie żył. Pięć lat później, w 1969 roku, ukazało się wydanie trzecie.
Do drugiego i trzeciego wydania bez porozumienia z córką autora Instytut Wydawniczy PAX umieścił przedmowę Jerzego Hagmajera (wieloletniego wiceprzewodniczącego Stowarzyszenia PAX), w której przedstawił on zgodny z oficjalnymi władzami punkt widzenia na temat Powstania. W przedmowie znalazło się również wyjaśnienie, że Armia Czerwona nie przyszła z pomocą, ponieważ w planie działania 1 Frontu Białoruskiego „Warszawa miała niewielkie znaczenie operacyjne” – tłumaczył Hagmajer.
Autor „Powstania Warszawskiego 1944…” w swojej pracy celowo pominął zarówno zagadnienia polityczne, jak i operacyjne – zatrzymanie się Armii Czerwonej pod Warszawą. „Oczywiście, to ostatnie stanowi dotkliwą lukę – bez przedstawienia działań 1 Frontu Białoruskiego najważniejsze decyzje i pociągnięcia strony polskiej nie mogą być zrozumiałe dla Czytelnika. Jednakże najbardziej nawet dotkliwa luka w pracy jest niczym wobec alternatywy, jaką jest fałszowanie historii” – ocenia Anna Borkiewicz-Celińska.
Monumentalna praca Borkiewicza została podzielona na cztery zasadnicze części: „Przygotowania”, „Wybuch Powstania”, „Bitwa o przetrwanie” oraz „Dogorywanie stolicy”.
W części pierwszej autor zawarł charakterystykę terenu działań, polskich zamiarów i sił oraz garnizonu niemieckiego w Warszawie. Druga część zawiera opisy powstańczej mobilizacji i godziny „W”. Autor ocenił również skutki wybuchu Powstania, a także opisuje reakcję Niemców na to wydarzenie. Przedstawia także wyniki wybuchu Powstania i pierwszej doby prowadzonych walk. W trzeciej części Borkiewicz opisał „tężenie” Powstania, natarcie odsieczy niemieckiej na Woli i opanowanie Ochoty, a także walki o Stare Miasto, w Śródmieściu, na Sadybie i Czerniakowie oraz natarcie Niemców na Powiśle i Śródmieście Północne. W ostatniej części – „Dogorywanie stolicy” autor zawarł kryzys bitwy, boje o dostęp do Wisły oraz ostatnie starcia i kapitulację Powstania.
Wydanie zawiera również sześć aneksów: schemat organizacyjny sił powstańczych na 31 lipca 1944 roku, schematy organizacyjne Grup „Północ” i „Południe”, schematy organizacyjne Podobwodów Śródmieście-Północ i Śródmieście-Południe oraz schemat organizacyjny Warszawskiego Korpusu AK.
Obecna, czwarta edycja za podstawę wydania przyjęła edycję z 1969 roku. Najważniejszą cechą tego wydania jest natomiast jego nowe opracowanie merytoryczne. Od momentu ukazania się trzeciego wydania fakty, nazwy czy nazwiska, których autor nie mógł znać, w wyniku prac pokoleń historyków przestały być zagadką. Muzeum Powstania Warszawskiego zdecydowało się zatem na opracowanie nowego wydania uzupełnionego o wiedzę współczesną, ze współczesnym aparatem naukowym.
Czwarte wydanie publikacji pt. „Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej” Adama Borkiewicza ukazało się nakładem Muzeum Powstania Warszawskiego.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
