Nie da się ukryć, że recenzowana pozycja książkowa jest przeznaczona dla Czytelnika posiadającego już w miarę solidną wiedzę teoretyczną pozwalającą na rozróżnianie poszczególnych doktryn politycznych oraz na dobrą orientację w dziejach epoki nowożytnej. Autor jest bowiem najwybitniejszym żyjącym polskim badaczem konserwatyzmu i jednym z niewielu znawców zjawiska monarchizmu europejskiego. Już zresztą we wstępie do swojej książki zaznacza, iż jej zawartość opiera się na serii artykułów naukowych publikowanych przez Autora w ostatnich latach na łamach różnych prac zbiorowych i czasopism.
Główna „oś” konstrukcyjna pracy koncentruje się wokół tak podstawowych pojęć politycznych, jak „prawica”, „nacjonalizm” i „monarchizm”. Autor stara się przy tym oddzielić potoczne znaczenie tych terminów od ich warstwy czysto teoretycznej, a co jest zadaniem ekstremalnie trudnym i niewdzięcznym ze względu na liczne niuanse ideowe występujące w odniesieniu do wspomnianych pojęć.
Źródeł powstania pojęć „prawica” i „lewica” słusznie upatruje w początkach rewolucji francuskiej 1789 r, kiedy to członkowie ówczesnego Zgromadzenia Narodowego rozlokowali się po prawej i po lewej ręce króla w zależności od swoich zapatrywań politycznych. I tak ci po prawej stronie mieli się opowiadać za utrzymaniem starych rozwiązań ustrojowych („ancien regime’u”), a ci po lewej- za radykalnymi zmianami. Niestety, następne lata- wraz ze swoimi niezliczonymi przemianami społeczno-gospodarczymi- przyniosły ze sobą głębokie podziały tak na prawicy, jak i na lewicy, a w konsekwencji pojawienie się olbrzymiej liczby ideowych odmian tych pojęć. W przypadku tej pierwszej Autor wyróżnia pięć zasadniczych grup prawicowych, przy czym wspólnym „mianownikiem” wydaje się jeszcze być obrona własności prywatnej oraz szeroko rozumiane pojęcie ładu politycznego kojarzone najczęściej z autorytetem władzy czy z silnym państwem. Do przeszłości odchodzi opieranie się na hierarchicznym porządku w społeczeństwie czy na monarchicznym ustroju państwa, a sama prawica zaczyna akceptować jeszcze w XIX w. ideę pochodzenia władzy od ludu czy społeczne nauczanie Kościoła katolickiego zapoczątkowane przez pontyfikat Leona XIII. W konsekwencji prowadzi to do demokratyzacji i desakralizacji wielu pojęć oraz podejmowanych przez prawicę działań politycznych, a tym samym odchodzenie od „klasycznego wzorca” zasadzającego się na bezwzględnej wierności tradycji.
Nie lepiej jest w przypadku nacjonalizmu, który także - zdaniem Autora - daleko odbiegł od swojej „klasycznej” definicji koncentrującej się na pojęciu narodu jako szczególnym typie wspólnoty scalającej społeczeństwo oraz zakładającej istnienie specyficznej, narodowej świadomości i solidarności. W ramach takiej definicji mieści się też idea państwa narodowego przeciwstawiającego się wszelkim poglądom czy ruchom o charakterze globalnym, a tym samym rozbijającym poczucie narodowej tożsamości. Dzisiaj tę doktrynę zaciekle zwalcza lewica wraz z częścią liberałów. Często identyfikują oni nacjonalizm z faszyzmem lub rasizmem, a nawet domagają się karania jego objawów. Autor znowu wskazuje tutaj na panujący chaos pojęciowy i w wielu miejscach swojej pracy podejmuje polemikę z głosicielami tego typu poglądów.
Wątek „Action Française” - Akcji Francuskiej i jej założyciela Charlesa Maurrasa ma zaś w omawianej książce konkretny cel: zaznajomić Czytelnika ze zjawiskiem legitymizmu. Przedstawia się ono jako obronę prawowitości danej dynastii, a tym samym i jako „sacrum” towarzyszące całemu królewskiemu panowaniu. Ma to być zarazem najbardziej skrajna (bo tradycjonalistyczna) odmiana monarchizmu, ale w praktyce ograniczająca się tylko do Francji czy Hiszpanii i do dziś wykorzystywana tam do rywalizacji pomiędzy poszczególnymi odłamami monarchistów. Istotną część pracy stanowi obszerne omówienie monarchizmu portugalskiego, a konkretnie tzw. integralizmu luzytańskiego będącego swoistym konglomeratem nacjonalizmu i monarchizmu w wersji tradycjonalistycznej, katolickiej.
Niestety, podobnego opisu w tej książce nie doczekały się ani hiszpański karlizm, ani włoskie czy niemieckie aspekty monarchizmu. Jedynie tylko kilka stron poświęcono brytyjskiej monarchii. Możemy jednak przypuszczać, że pominięcie tych zagadnień było podyktowane troską o objętość publikacji oraz o przejrzystość narracji, a której głównym zadaniem jest przecież pokazanie związków między trzema pojęciami ideowymi wymienionymi w tytule pracy. Misja ta została zrealizowana z powodzeniem, a sama książka może stanowić istotną pomoc przy prowadzeniu dyskursu politycznego z lewicą.
Jacek Bartyzel, „Prawica - nacjonalizm - monarchizm. Studia politologiczno-historyczne”, wyd. „von Borowiecky”, Radzymin- Warszawa 2016, ss. 374
dr Mariusz Affek
Źródło: Muzeum Historii Polski
