„Ustrój jest u progu załamania wtedy, kiedy nad dobrymi obywatelami zewsząd przeważają ludzie, którzy w żądaniach i działaniach są zuchwali, a zawłaszcza tacy, którzy przyjmują, że powinni troszczyć się przede wszystkim o siebie” – pisał Andrzej Maksymilian Fredro w XVII w. w trosce o Rzeczpospolitą.
„Scriptorum” Andrzeja Maksymiliana Fredry stanowi pierwszy tom z planowanej przez Narodowe Centrum Kultury, opracowanej przez współpracowników Centrum Myśli Polityczno-Prawnej im. Alexisa de Tocqueville’a, serii poświęconej staropolskiej myśli politycznej.
Projekt ten ma objąć rozprawy z zakresu XVII-wiecznej refleksji politycznej, ustrojowej i prawnej, powstałe w oryginale po łacinie i obecnie po raz pierwszy udostępniane czytelnikom w polskim przekładzie.
Tradycyjnie epoka sarmatyzmu postrzegana jest jako okres zapaści intelektualnej w polskiej kulturze. Bariera językowa – dostępność źródeł w oryginalnej postaci napisanych nowożytną łaciną – oraz stereotypowe przekonanie o bezrefleksyjności i megalomanii sarmatów były dotychczas przyczyną ograniczonego zainteresowania historyków idei tą epoką. Polskie wydanie dzieł XVII-wiecznych myślicieli pozwoli wprowadzić je do współczesnego dyskursu i zweryfikować dotychczasowe przekonania na ich temat.
W swojej analizie przyczyn upadku republiki Fredro wskazuje przede wszystkim na aspekt moralny – zepsucie obywateli, którzy ponad dobro publiczne przedkładają partykularne interesy. Szczególnie źle się dzieje, jeśli taka godna napiętnowania postawa staje się powszechnie przyjętym i akceptowanym zwyczajem.
Kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro był gruntownie wykształconym, aktywnym uczestnikiem życia politycznego jako poseł na sejm, jego marszałek, senator, a także żołnierz i dyplomata. Autor „Scriptorum” opublikował swe dzieło w 1660 r. Ważny kontekst historyczny dla niego stanowi polityczna walka, jaka rozgrywała się wówczas wokół forsowanego przez dwór królewski planu wprowadzenia elekcji vivente rege.
Jego główną inspiratorką była żona Jana Kazimierza, królowa Ludwika Maria Gonzaga, która propagowała zmianę ustroju Rzeczypospolitej w kierunku absolutyzmu. Vivente rege byłoby jednym z ważnych elementów takiej zmiany, umożliwiającym wywieranie znacznego wpływu na wybór nowego władcy przez obecnego monarchę. Zamierzenia te budziły sprzeciw polskiej szlachty, w tym kasztelana lwowskiego, który w „Scriptorum” przedstawił między innymi uzasadnienie swego stanowiska.
Na traktat Fredry składa się kilkanaście pism o zróżnicowanej tematyce i objętości. Najdłuższe z nich stanowią otwierające zbiór „Zasady panowania władców chrześcijańskich, z załączoną przestrogą wojenną”. Pozostałych kilkanaście to utwory o tematyce politycznej, moralnej i militarnej, które dotyczą podstaw ustrojowych Rzeczypospolitej, jej fundamentów instytucjonalnych i znaczenia cnoty w życiu publicznym. Na uwagę zasługują tytuły, takie jak „O znakach chylenia się republik ku upadkowi” czy „Cnoty wielkie i pomniejsze różnie odbierane są przez tłum”.
Na niejednorodnym kształcie dzieła zaważył zapewne pośpiech autora, który zdecydował się na zbiorcze opublikowanie różnorakich tekstów w sytuacji kryzysu politycznego związanego z próbami wprowadzenia vivente rege. Mimo tego treści zwarte w „Scriptorum” składają się w sumie na spójną, klarowną i głęboko przemyślaną koncepcję polityczno-prawną. Według Fredry ustrój Rzeczypospolitej oparty jest na udziale społeczeństwa w życiu politycznym, a gwarantem jego trwałości jest nade wszystko cnota obywateli zaangażowanych w kształtowanie państwa jako dobra wspólnego.
Dlatego też w swojej analizie przyczyn upadku republiki Fredro wskazuje przede wszystkim na aspekt moralny – zepsucie obywateli, którzy ponad dobro publiczne przedkładają partykularne interesy. Szczególnie źle się dzieje, jeśli taka godna napiętnowania postawa staje się powszechnie przyjętym i akceptowanym zwyczajem. Społeczność republikańska to wspólnota obywateli równych wobec prawa i wolnych. Równy status szlachty był dla Fredry szczególnie istotnym elementem ustroju Rzeczypospolitej, odróżniającym się znacząco od hierarchii tytułów arystokracji na Zachodzie.
Potęgę magnaterii, która mogła wykorzystywać swą pozycję do stawiania się ponad prawem, autor postrzegał jako zagrożenie dla idei równości. Wolność z kolei była dla autora „Scriptorum” wartością po Bogu i ojczyźnie cenioną najbardziej, uznawaną przezeń za immanentną cechę naszego charakteru narodowego: „ze względu na szlachetność tego narodu Polacy nie mogą żyć bez wolności”. Wartość ta rozumiana była przezeń w różnych perspektywach – jako intelektualna niezależność, wolność słowa, a także wewnętrzna wolność człowieka postępującego zgodnie z nakazami cnoty i rozumu bez względu na zewnętrzne okoliczności. Gwarantem szlacheckiej wolności była dla Fredry instytucja sejmu, który umożliwia współdecydowanie o obowiązujących całą zbiorowość regułach.
Traktat Andrzeja Maksymiliana Fredry „Scriptorum Seu Togae et Belli Notationum Fragmenta. Fragmenty pism, czyli uwagi o wojnie i pokoju” ukazał się w przekładzie Jagody Chmielewskiej i Bartłomieja Bednarka, ze wstępem Marka Tracza-Trynieckiego, nakładem Narodowego Centrum Kultury.
Marta Juszczuk
