Sztetl kojarzy się z ubogą, niszczejącą żydowską wioską, w której codziennością były pogromy i wypędzenia. Yohanan Petrovsky-Shtern przypominając złote lata sztetli w książce „Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich” próbuje zmienić ten stereotyp.
„Od lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku do lat czterdziestych XIX stulecia sztetl był wschodnioeuropejskim miastem targowym w prywatnym posiadaniu polskiego magnata, zamieszkiwanym głównie, choć nie wyłącznie, przez Żydów i podporządkowanym rosyjskiej biurokracji. Wspomniane złote lata stwarzały dla władz Imperium Rosyjskiego doskonałą okazję do zintegrowania Żydów z ogółem mieszkańców kraju, dla Żydów zaś - szansę adaptacji w Rosji” – przekonuje we wstępie książki Petrovsky-Shtern.
W ostatniej dekadzie XVIII w. sztetl wkroczył w pięćdziesięciolecie złotego rozwoju, którego inne społeczności w Europie mogły tylko pozazdrościć. Można nawet powiedzieć, że jarmarki żydowskie, były tak zróżnicowane i niejednorodne, iż stanowiły prototyp dzisiejszych hipermarketów.
Właśnie w ostatniej dekadzie XVIII w. sztetl wkroczył w pięćdziesięciolecie złotego rozwoju, którego inne społeczności w Europie mogły tylko pozazdrościć. Można nawet powiedzieć, że jarmarki żydowskie, były tak zróżnicowane i niejednorodne, iż stanowiły prototyp dzisiejszych hipermarketów.
Jednak kto dzisiaj pamięta, że przez ponad 50 lat mieszkańcy sztetli wiedli życie dostatnie? Niemała w tym wina historyków i badaczy, gdyż ostatnia dekada XVIII w. do lat czterdziestych XIX w. dotycząca kwestii żydowskiej jest mało przebadana. Lukę tę usiłuje uzupełnić Petrovsky-Shtern.
Autor pokazuje sztetl wieloaspektowo. Przedstawia m.in. stosunek Rosji do sztetli, wskazując, że zadziwiały one rosyjskich urzędników, bo były przedsięwzięciem zdominowanym właśnie przez Żydów.
„Odkrycie sztetli przez Rosjan na przełomie XVIII i XIX stulecia utorowało drogę systematycznym studiom regionu przeprowadzonym przez rosyjskie władze państwowe. W przeciwieństwie do kartografów politycy znacznie mniej zachwycili się napędzaną przez Żydów polską gospodarką w sztetlach, a widząc w nich raczej konkurencję dla rosyjskich miast handlowych w głębi kraju, zamierzali zawłaszczyć bądź zrujnować miasteczka” – wskazał Petrovsky-Shtern.
Żydzi prowadzili ożywioną działalność handlową, która zahaczała nawet o Francję, Austrię, Prusy oraz Imperium Osmańskie. W publikacji można odnaleźć nie tylko informacje o żydowskiej pracy i handlu, ale także o życiu rodzinnym Żydów, ich miejscach zamieszkania, czy życiu religijnym.
Żydzi prowadzili ożywioną działalność handlową, która zahaczała nawet o Francję, Austrię, Prusy oraz Imperium Osmańskie. W publikacji można odnaleźć nie tylko informacje o żydowskiej pracy i handlu, ale także o życiu rodzinnym Żydów, ich miejscach zamieszkania, czy życiu religijnym.
Obrazowo zostały pokazane jarmarki. „Zupełnie nie dbano o sprawy sanitarne ani o bezpieczeństwo przeciwpożarowe. Spośród kilkuset kramów na berdyczowskim Starym Rynku 92 były bardzo stare, przepełnione i zniszczone, niektóre z nich stanowiły przybudówki domów. W razie pożaru nie dałoby się nikogo uratować - ostrzegali przezorni obserwatorzy policyjni. Policja sugerował, że znacznie lepiej byłoby wyprowadzić jarmarki na tereny podmiejskie, jak słusznie zrobiono to w rosyjskich miastach” – opisuje Petrovsky-Shtern.
Pracę i czas wolny, kłopoty i radości Żydów autor ukazał na tle relacji z polską szlachtą, ukraińskimi chłopami oraz rosyjską policją.
Zakończenie publikacji nie pozostawia złudzeń - złoty czas dla sztetli przeminął bezpowrotnie. I wskazuje na jedną przyczyn takiego stanu rzeczy: „Gdy sztetl przeżywał rozkwit rozwoju gospodarczego, ludność żydowska łatwiej mogła nawiązać pozytywne relacje z Imperium Rosyjskim. Jednak szansa porozumienia została zniszczona - zarówno przez administrację rosyjską, jak i przez niektórych Żydów”.
Opowieść o sztetlach ilustrują zdjęcia archiwalne oraz reprodukcje dzieł sztuki.
Yohanan Petrovsky-Shtern jest profesorem Studiów Judaistycznych Northwestern University. Napisał m.in.: “Lenin’s Jewish Question”, “The Anti-Imperial Choice: The Making of the Ukrainian Jew”, “Jews in the Russian Army, 1827–1917: Drafted into Modernity”.
Książkę „Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich” opublikowało Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Patronat medialny nad publikacją objął portal www.dzieje.pl.
ews/ rda/
