Monografię poświęconą Stowarzyszeniu PAX na przykładzie jego działalności w województwie radomskim w latach 1975-1993 wydał Instytut Pamięci Narodowej. Książka dr. Krzysztofa Busse ukazuje znaczenie PAX-u w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP.
„Zależało mi na ukazaniu działalności i roli Stowarzyszenia PAX w szerszej perspektywie. Starałem się pokazać stowarzyszenie nie tylko pod kątem historycznym, ale także z punktu widzenia socjologii i politologii” – wyjaśnia dr Krzysztof Busse, autor książki „Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975-1993)”.
„Monografię Krzysztofa Busse można określić mianem pionierskiego dzieła na temat Stowarzyszenia PAX” – podkreślił podczas promocji książki w Radomiu historyk z IPN dr hab. Marek Wierzbicki. „Jeszcze do niedawna dzieje tej organizacji były białą plamą w historii PRL-u, a już na pewno dzieje struktur terenowych tego stowarzyszenia” – zauważył. Według Wierzbickiego ukazanie całej historii PAX-u przez pryzmat jednego oddziału wojewódzkiego jest bardzo interesującym zabiegiem metodologicznym. „Autor jakby schodzi na niższe szczeble działalności organizacji, przygląda się, jak ona funkcjonowała, i na tej podstawie wyprowadza wnioski na temat działalności PAX-u w całym kraju” – dodał Wierzbicki. W jego opinii jest to interesująca próba odpowiedzi na pytanie, czym była PRL.
Autor książki, pracownik radomskiej delegatury Oddziału IPN w Lublinie, podzielił swoje opracowanie na kilka rozdziałów. Na początku w sposób chronologiczny przedstawia historię Stowarzyszenia PAX, od jego powołania w 1945 r. przez Bolesława Piaseckiego jako środowiska działaczy skupionych wokół tygodnika „Dziś i Jutro”, poprzez kolejne etapy, m.in. rejestrację pod własną nazwą w 1952 r., wprowadzenia książki Piaseckiego „Zagadnienia istotne” na kościelny indeks ksiąg zakazanych, groźbę likwidacji stowarzyszenia na przełomie 1956 i 1957 r., rozwój organizacyjny w późniejszych latach, rolę i stosunek do kolejnych polskich kryzysów, aż po zmarginalizowanie pozycji PAX-u na scenie politycznej po transformacji ustrojowej w 1989 r.
W swojej książce Busse akcentuje fakt, że mimo, iż PAX był organizacją mającą koncesję władz na funkcjonowanie (i do tej pory przez wiele osób jest pamiętany jako organizacja proreżimowa) to jednak spełniał on ważną rolę społeczną.
Drugi rozdział książki pokazuje struktury Stowarzyszenia PAX, najpierw w woj. kieleckim (1952 -1975), a następnie w woj. radomskim (1975-1993). Natomiast w trzecim rozdziale autor opisuje działalność stowarzyszenia w regionie radomskim, m.in. na polu politycznym czy gospodarczym. Przybliża postać lidera PAX-u Bolesława Piaseckiego, który był w latach 1969-1979 posłem na Sejm PRL z radomskiego okręgu wyborczego, zapisał się w historii regionu m.in. jako inicjator budowy zakładu Inco w Skaryszewie k. Radomia, w którym w połowie lat 70. pracowało ponad 220 osób.
W swojej książce Busse akcentuje fakt, że mimo, iż PAX był organizacją mającą koncesję władz na funkcjonowanie (i do tej pory przez wiele osób jest pamiętany jako organizacja proreżimowa) to jednak spełniał on ważną rolę społeczną. „Stowarzyszenie prowadziło szeroką działalność społeczno-kulturalną m.in. poprzez kluby istniejące w oddziałach terenowych; odbywały się w nich spotkania z ciekawymi ludźmi, odczyty, wystawy, które były ważnymi wydarzeniami w życiu społeczności zwłaszcza małych miast” – wskazuje autor książki. Wspomina o nieocenionej roli Instytutu Wydawniczego PAX, wydawcy wielu wartościowych książek.
Busse ukazuje także stosunki PAX-u z Kościołem, który odnosił się do działalności stowarzyszenia z dystansem. Z drugiej strony autor nakreśla aspiracje i dążenie PAX-u do objęcia roli łącznika pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a komunistycznymi władzami. Ponadto zarysowuje zależności w funkcjonowaniu stowarzyszenia na styku z władzami administracyjnymi, wyznaniowymi, aparatem bezpieczeństwa i Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą. Ważna jest też próba pokazania pozycji stowarzyszenia w systemie politycznym PRL i III RP oraz wielowątkowej roli PAX w życiu społeczno-politycznym dla osób o światopoglądzie katolickim.
Ciekawym wątkiem jest stanowisko władz PAX-u wobec radomskiego Czerwca’76. „Działacze PAX-u podchodzili do tych wydarzeń z dystansem. W swojej prasie skupili się na pokazywaniu protestu jako słusznego buntu robotników. Odżegnywali się natomiast od określania wydarzeń czerwcowych jako przejawu warcholstwa czy chuligaństwa” – podkreśla autor monografii. Busse ukazuje także stosunek radomskiego PAX-u do pierwszej „Solidarności” (lata 1980-81). Autor zaznacza że, to właśnie w Oddziale Wojewódzkim Stowarzyszenia PAX w Radomiu postał zalążek Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska. Ostatecznie jednak inicjatywa PAX poniosła klęskę, a struktury „Solidarności” tworzyło środowisko związane z Komitetem Obrony Robotników.
Do książki dołączonych jest 14 aneksów; są to różnego rodzaju dokumenty, które pokazują funkcjonowanie PAX-u m.in. statut stowarzyszenia i wytyczne ideowo-polityczne z 1957 i 1958 r. Autor podkreśla, że są to materiały praktycznie nieznane, bo do lat 80. PAX mógł je wydawać i rozprowadzać jedynie w obiegu wewnętrznym. Wśród zaprezentowanych w monografii materiałów jest także wykaz członków władz oddziałów funkcjonujących na terenie regionu radomskiego.
Książka „Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975-1993)” jest drukowaną wersją doktoratu, który Krzysztof Busse obronił w 2013 r. w Instytucie Studiów Politycznych PAN. (PAP)
ilp/
Ilona Pecka
