Jerzy Ficowski. Fot. PAP/S. Pulcyn
9 maja 2006 r. zmarł nagle w letnim domu w Wildze Jerzy Ficowski – poeta, odkrywca talentu Papuszy, znawca kultury cygańskiej i żydowskiej, entuzjasta twórczości Brunona Schulza, tłumacz. Kilka godzin przed śmiercią spacerował po lesie i słuchał śpiewu ptaków.
"Tata zawsze mówił, że wszystko co robił - chociaż poświęcał się temu całkowicie i bezgranicznie, poświęcał temu całe lata pracy: badaniom nad Schulzem. Wojtkiewiczowi, no i oczywiście wszelkim sprawom cygańskim - to są wszystko tematy poboczne. Że on to robi kiedy nie pisze wierszy. Że poezja jest dla niego naczelna" - przypomniała Anna Ficowska–Teodorowicz w zrealizowanym w 2020 roku filmie "Tata, Jerzy Ficowski", dostępnym m.in. na portalu kultury Romów E-drom.
Wybór swoich wierszy z lat 1945-85 Jerzy Ficowski zatytułował "Wskazówki dla początkujących zegarów".
30 lat temu zmarła Papusza
Urodził się 4 września 1924 roku w Warszawie. We wrześniu 1939 roku przerwał naukę w gimnazjum im. Zamoyskiego, dalej uczył się na tajnych kompletach. Nawiązał kontakt ze środowiskiem konspiracyjnym w podwarszawskich Włochach, został żołnierzem AK. W 1943 roku Ficowski został aresztowany i zamknięty na Pawiaku, skąd udało mu się uciec. Jako strzelec "Wrak" walczył w Powstaniu Warszawskim na Mokotowie, w pułku "Baszta". Po upadku powstania trafił do obozów jenieckich w Niemczech. W 1945 roku wrócił do Warszawy, rozpoczął studia socjologiczne i filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim.
Debiut literacki Ficowskiego to wiersz "Ptakom niebieskim" opublikowany w 1946 roku w tygodniku "Dziś i jutro". W 1948 roku ukazał się jego pierwszy tomik poetycki zatytułowany "Ołowiani żołnierze". W tym samym roku Ficowski został zatrzymany przez UB i był namawiany do współpracy. Postanowił na jakiś czas usunąć się z miasta i w latach 1948-50 wędrował z taborem cygańskim. Przybywając z Cyganami Ficowski notował wszystko, co tylko usłyszał: bajki, nowe słowa, historię taboru. To Ficowski odkrył w Cygance Bronisławie Wajs poetkę, to za jego namową Papusza zaczęła zapisywać układane przez siebie wiersze i pieśni. Po opuszczeniu przez Ficowskiego taboru Papusza utrzymywała z nim kontakt listowny, przesyłała mu swoje wiersze, które on tłumaczył na język polski.
Ficowski pisał również teksty popularnych piosenek - nagradzanych w Sopocie i Opolu -, m.in. dla Zespołu Pieśni i Tańca "Mazowsze" i Anny German. Współtworzył takie przeboje, jak "Bajka o cygańskim królu", "Jadą wozy kolorowe", czy "Szlifierz warszawski" - wykonywany przez Jaremę Stępowskiego. Pisał też piosenki w języku cygańskim.
W 1953 r. ukazał się tom szkiców Ficowskiego poświęconych historii i życiu Romów "Cyganie polscy". W 1956 roku wyszedł drukiem pierwszy tomik Papuszy, tłumaczony właśnie przez Ficowskiego. Kolejna jego książka o Romach - "Cyganie na polskich drogach" - ukazała się w 1965 roku.
Własne wiersze Ficowski początkowo tworzył po wpływem Juliana Tuwima, później nawiązywał do awangardy międzywojennej. Z czasem w jego poezji coraz wyraźniejsze stawały się refleksje o tematyce społecznej i moralnej. O pisaniu mówił w jednym z wywiadów: "Poezja nie jest zajęciem. To odświętne chwile. Wiersz się zdarza".
Wojna i dramat zagłady Żydów wzbudziły w Ficowskim potrzebę ocalenia także tej kultury od zapomnienia. Jednym z owoców tego zainteresowania był poemat "List do Marka Chagalla", wydany w 1957 roku. Ale postacią, którą Ficowski zajął się w sposób szczególny, był Bruno Schulz. W 1967 roku Ficowski wydał szkice o życiu tego artysty "Regiony wielkiej herezji". Ficowski - jak sam pisał - zachwycił się "Sklepami cynamonowymi" Schulza jeszcze w czasie wojny. Kiedy dowiedział się o tragicznej śmierci ich autora, postanowił jego twórczość - nie tylko literacką, ale także plastyczną - badać dalej i opatrywać ją komentarzami. Miał to być rodzaj literackiego hołdu złożonego Schulzowi. "Okolice sklepów cynamonowych" - kolejny tom szkiców o Schulzu - ukazał się – w 1986 roku. Dziś zalicza się je do najważniejszych źródeł wiedzy o pisarzu z Drohobycza.
Bruno Schulz (1892-1942)
Ficowski był także znawcą ludowej poezji żydowskiej, wydał ją w antologii "Rodzynki z migdałami" (1964). Przełożył na polski – na podstawie tłumaczenia filologicznego Jana Leńskiego – "Pieśń o zamordowanym narodzie żydowskim" Icchaka Kacenelsona. Tłumaczył również utwory hiszpańskiego poety Frederika Garcii Lorki i rosyjskie wiersze Bolesława Leśmiana, które zebrał w wydany w 1987 roku zbiór "Pochmiel księżycowy".
Leśmiana czytał w młodości "łapczywie i wielokrotnie". "Z czasem zaczął też uznawać autora +Łąki+ za największego polskiego poetę stulecia (obok Schulza, jego zdaniem tylko pozornie będącego prozaikiem). Sam jako poeta uważany nieraz za kontynuatora Leśmiana, czuł się +niegodny+ takich porównań. Nie próbował też o nim pisać, twierdząc, że istnieje już dostatecznie dużo innych studiów" - czytamy na stronie jerzyficowski.pl.
W rozmowie z Tomaszem Fiałkowskim i Jerzym Illgiem ("Tygodnik Powszechny" nr 7/1992) przyznał, że zanim zainteresował się w ogóle literaturą, pasjonowała go entomologia. "Między Leśmianem a entomologią istnieje jakiś tajemny związek" - mówił. "Znikomki, Śnigrobki i Srebronie to wszystko kuzyni trzmieli i rozmaitych chrząszczy, które też występują w jego wierszach. Leśmianowskie twory spokrewniają się z tworami boskimi, są do siebie gatunkowo zbliżone; nawet imionami są sobie pokrewne. Nie wiem, co to za Leśmian krzątał się kiedyś w polskiej entomologii, który ponadawał swojskie nazwy motylom i ćmom. Są to wszystko leśmianowskie z ducha neologizmy: zmroczniki, nastrosze, zmierzchnice, powszelatki, przegibki, zasmutki, marzymłódki, pokłonniki… A i sam Leśmian ze swoim poetyckim imieniem też do tej rodziny należy" - wyjaśnił.
W 1975 r. podpisał protest przeciwko proponowanym przez PZPR zmianom w Konstytucji. Jego twórczość objęto zakazem druku, który utrzymano aż do 1980 r. Od 1977 r. Ficowski publikował w drugim obiegu, przede wszystkim w "Zapisie", a od 1978 r. należał do Komitetu Samoobrony Społecznej KOR.
Jedną z jego ostatnich fascynacji stanowił malarz Witold Wojtkiewicz, napisał o nim książkę "W sierocińcu świata", wydaną w 1993 roku.
Ficowski pisał również teksty popularnych piosenek - nagradzanych w Sopocie i Opolu -, m.in. dla Zespołu Pieśni i Tańca "Mazowsze" i Anny German. Współtworzył takie przeboje, jak "Bajka o cygańskim królu", "Jadą wozy kolorowe", czy "Szlifierz warszawski" - wykonywany przez Jaremę Stępowskiego. Pisał też piosenki w języku cygańskim.
W grudniu 1975 roku Ficowski podpisał protest przeciwko proponowanym przez PZPR zmianom w Konstytucji, które miały zalegalizować przewodnią rolę partii komunistycznej i odwieczną przyjaźń ze Związkiem Sowieckim. Był to początek jego działalności opozycyjnej w PRL-u. W roku następnym jego twórczość objęto zakazem druku, który utrzymano aż do 1980 roku. Od 1977 roku Ficowski publikował w drugim obiegu, przede wszystkim w "Zapisie", a od 1978 roku należał do Komitetu Samoobrony Społecznej KOR. Jeździł na procesy radomskie, opracowywał oświadczenia i odezwy korowskie, między innymi jest autorem odezwy KOR wydanej 11 listopada 1978 roku w sześćdziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości. W 1979 roku w podziemnym wydawnictwie NOWA ukazał się tom jego wierszy "Gryps". Działalność tę wyjaśnił później podobnie jak uczestnictwo w Powstaniu Warszawskim. "Trzymam się własnych grządek, ale czasem nie wolno uchylić się od udziału".
We wrześniu 1999 roku Fundacja Pogranicze oraz Ośrodek "Pogranicze - sztuk, kultur, narodów" po raz pierwszy przyznały tytuł Człowieka Pogranicza. Pierwszym laureatem był właśnie Jerzy Ficowski. W wywiadzie dla "Tygodnika Powszechnego" na pytanie o to, jakie kryteria musiał spełnić Jerzy Ficowski, by otrzymać ten tytuł, prezes Fundacji Pogranicze Krzysztof Czyżewski odpowiedział: "W przypadku Jerzego Ficowskiego kryterium było bycie Jerzym Ficowskim. Najpierw był Jerzy Ficowski, a później był tytuł Człowiek Pogranicza ujęty w naszych programach i projektach. Jerzy Ficowski całym swoim życiem i twórczością przyczynił się do spopularyzowania etosu pogranicza, postawy tolerancyjnej i otwartej ze zrozumieniem i szacunkiem odnoszącej się do odmienności innych, przełamującej stereotypy i uprzedzenia, budującej mosty zbliżenia pomiędzy ludźmi różnych narodowości i religii".
Jerzy Ficowski zmarł nagle 9 maja 2006 r. w swoim domu letnim w Wildze. Kilka godzin przed śmiercią powiedział przez telefon żonie, że właśnie spacerował po lesie, słuchał śpiewu ptaków i jest szczęśliwy.
Od listopada ubiegłego roku na Youtube można posłuchać wierszy dla dzieci ze zbioru "Lodorosty i bluszczary" i baśni cygańskich z tomu "Gałązka z drzewa słońca", czytanych przez aktora Radosława Chabowskiego.
W 2015 r. Anna Ficowska–Teodorowicz wspólnie z matką Elżbietą Ficowską ustanowiły Fundację im. Jerzego Ficowskiego, by "strzec jego miejsca w polskiej kulturze, przechowywać pamięć o nim i wspierać działania bliskie mu duchem".
"No gdzieś ten Jerzy Ficowski żyje" - powiedziała Anna Ficowska–Teodorowicz. "To człowiek, który ma w dorobku tak wiele i tak dużo zrobił dla kultury, że byłoby zbrodnią, żeby to gdzieś zaprzepaścić, schować do szuflady i zapomnieć" - wyjaśniła. (PAP)
Agata Szwedowicz, Paweł Tomczyk
aszw/ pat/ wj/
