Ponad 60 lat po śmierci Louisa-Ferdinanda Céline’a ukazuje się jego powieść. "Wojna" była uważana za bezpowrotnie zaginioną

Louis-Ferdinand Céline (1894-1961) – a właściwie Louis-Ferdinand Destouches - należy do najbardziej znaczących postaci XX wieku. "Céline, lekarz i pisarz, kolaborant i antysemita, był jednym z tych samotników, którzy nie należąc do żadnej orientacji literackiej, otwierają przed literaturą nowe perspektywy. Jego dzieło i postać nadal budzą wiele emocji" - powiedziała Anna Wasilewska.

"Wojna" jest pierwszą z odnalezionych w sierpniu 2021 r. powieści spośród sześciu tysięcy kartek, które zawierała skrzynia przekazana spadkobiercom Lucette Almansor - wdowy po Céline’ie. "Nieczęsto się zdarza, by dzieła uznane za bezpowrotnie zaginione wypływały na powierzchnię sześćdziesiąt lat po śmierci autora – zwłaszcza dzieła pisarza tego kalibru, co Louis-Ferdinand Céline, który uchodzi w literaturze francuskiej za równie wielkiego nowatora jak James Joyce w piśmiennictwie anglojęzycznym" – podkreśliła tłumaczka książki.

Kiedy 17 czerwca 1944 r., jedenaście dni po wylądowaniu aliantów w Normandii, Céline uciekał z wynajętego mieszkania na paryskim Montmartrze, zostawił na szafie w swoim pokoju szereg rękopisów i dokumentów. Kilka innych manuskryptów przekazał zaufanej sekretarce, Marii Canavaggii, ze sobą zabrał tylko niedokończony rękopis powieści "Guignol’s band". Pozostawione w mieszkaniu rękopisy zostały rzekomo skradzione w 1944 r., co było powodem rozpaczy i furii pisarza. "Złupiono mnie, obrabowano, spalono rękopisy, wyrzucono na śmietnik (…) Literatura francuska zostanie zubożona na zawsze przez tych mścicieli, siepaczy, szkodników" – pisał Céline. Tezę o kradzieży podtrzymuje jeden z dwojga spadkobierców, a zarazem biograf Céline’a, adwokat François Gibault, w przedmowie do "Guerre" z wydania z 2022 r.

Jak zaznaczyła Wasilewska, "historia tajemniczego zaginięcia skrzyni, która zawierała rękopisy, jest zawiła i byłaby świetnym materiałem na film". Jak się okazało, rękopisy były przechowywane, a kluczową rolę w całej sprawie odegrał Jean-Pierre Thibaudat, krytyk teatralny, reporter i wieloletni dziennikarz "Libération". To on przekazał spadkobiercom zawartość skrzyni - metr sześcienny papierów, sześć tysięcy kartek, których pliki, zgodnie ze zwyczajem Céline’a, spięte były drewnianymi żabkami do bielizny.

"Wojna" napisana prawdopodobnie w roku 1934, miała być drugim tomem trylogii "Enfance", "La Guerre" i "Londres". Stanowi również brakujące ogniwo autobiograficznej fantasmagorii Céline’a między "Podróżą do kresu nocy" (1932) a "Śmiercią na kredyt". Z niewiadomych przyczyn Céline nie wydał tej powieści w latach trzydziestych i nie nadał ostatecznego kształtu jej pierwszej wersji.

Powieść przywołuje epizod szczątkowo obecny w "Podróży do kresu nocy", który opowiada o rekonwalescencji wachmistrza Ferdinanda w szpitalu w Peurdu-sur-la-Lys, fikcyjnej nazwie nadanej miastu Hazebrouck. Narracja - podobnie jak w "Podróży do kresu nocy" - prowadzona jest z perspektywy minionych dwudziestu lat. "Po tylu latach pamięć o wydarzeniach domaga się nie lada wysiłku. To, co ludzie mówili, ulepione jest z kłamstwa. Nie można temu ufać" – napisał Céline.

"Ferdinand, podobnie jak Bardamu w +Podróży+, występuje w podwójnej roli – bohatera przywoływanych wypadków i narratora. Podwójna oś czasowa sprawia, że wydarzenia są inaczej opisywane niż były przeżyte. Przestrzeń i czas nie sprzyjają człowiekowi, przestrzeń ogranicza go i więzi, czas obnaża daremność jego wysiłków" – podkreśliła Anna Wasilewska.

Louis-Ferdinand Céline napisał: "Wojna wskoczyła mi do głowy. I w mojej głowie siedzi". Tłumaczka zaznaczyła, że "wojna, z której Ferdinand wyszedł okaleczony, budzi w nim obrzydzenie jako niedorzeczna masakra, absurdalna rzeź, wyzbyta jakiegokolwiek heroizmu, sensowności i usprawiedliwienia". "To wyłącznie błoto, krew i smród. Wszechobecny seks, choćby plugawy, jest jedynym przejawem witalności w tym królestwie śmierci. Ludzie także budzą w nim wstręt – są egoistyczni, małostkowi, chciwi, głupi, groteskowi i zdolni do wszelkiej podłości. Opis tego świata jest zorkiestrowaną furią, jazdą po bandzie z zachowaniem rytmu i cezury" – powiedziała.

"Interesuje mnie tylko styl, tylko styl się liczy" – mówił Céline, dodając, że "styl to rzadkość". Anna Wasilewska podkreśliła, że "Wojna", w której nie brakuje dialogów, jest interesującym świadectwem ewolucji pisarskiej i formowania się stylu. "Céline porzucił obecną w +Podróży+ klasyczną, choć zrytmizowaną frazę, jednak nie wypracował sobie jeszcze techniki krótkich, wykrzyczanych zdań, przerywanych wielokropkami. Prowadzi narrację wąską granią, wyrywa język z kolein banału, ale nie osuwa się w pretensjonalność. Zdania zachowują spontaniczność mowy, ale bronią się przed nieskładnością i bezładem ustnej wypowiedzi. Cyzeluje całkowicie sztuczne, doskonale literackie użycie języka mówionego, tak jak niemal w tym samym czasie robił to Raymond Queneau, którego +Psia trawka+ ukazała się rok po +Podróży do kresu nocy+. Obaj starali się zasypać przepaść między francuskim językiem mówionym i pisanym, i chociaż różniły ich zastosowane środki i motywacje, byli zgodni w jednym: literatura nie może zastygnąć w gorsecie skostniałych form" - powiedziała.

Opublikowanie "Wojny" niemal 90 lat po jej napisaniu wywołało we Francji sensację. "Jeszcze pierwszego dnia sprzedano cały nakład w wysokości 80 tysięcy egzemplarzy. Większość krytyków wypowiadała się w tonie entuzjastycznym, mówiąc o stylu wprawdzie miejscami jeszcze nierównym, niepewnym i rozchwianym, ale już wyrazistym, szorstkim, i przenikliwym" – zaznaczyła Anna Wasilewska.

Tłumaczenie prozy Céline’a stanowi jednak wyzwanie. "Największe trudności sprawia rozpoznanie, które związki frazeologiczne są trwale zakorzenione w języku z lat trzydziestych, a które powstały wskutek inwencji autora. Niepokorna składnia, w oryginale niemal wyzbyta interpunkcji, też nie ułatwia zrozumienia tekstu" – wyjaśniła autorka przekładu.

"Wojna" Louisa-Ferdinanda Céline'a w tłumaczeniu Anny Wasilewskiej ukazała się nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.(PAP)

Autorka: Anna Kruszyńska

akr/ wj/