Sto lat temu urodził się Henryk Czyż - dyrygent, kompozytor i literat

„Chociaż Henryk Czyż zdobył sławę przede wszystkim jako dyrygent, był obdarzony tak różnorodnymi talentami, że trudno by je było wszystkie wyliczyć” – czytamy w biografii w Polskim Centrum Informacji Muzycznej(PCIM). „Szczególnie warto podkreślić jego rolę wobec polskiej muzyki współczesnej, której poświęcił bodaj większość swojej zawodowej aktywności. W polską muzykę współczesną miał wkład najbardziej osobisty poprzez własne komponowanie” - podkreślono.

Jako dyrygent prowadził najważniejsze orkiestry świata, rozsławił polską muzykę dyrygując światowymi prawykonaniami dzieł Krzysztofa Pendereckiego: „Pasji według św. Łukasza”, „Dies irae” i „Diabłów z Loudun”. Nagranie „Pasji” pod dyrekcją Henryka Czyża zdobyło najważniejsze krajowe i światowe nagrody płytowe.

„Postać Henryka Czyża, wielkiego dyrygenta, ale też człowieka, który miał rozległe zainteresowania była ważna w naszym życiu. Związki tego wybitnego dyrygenta z moim śp. mężem Krzysztofem Pendereckim datują się od momentu, w którym mój mąż zdecydował się napisać +Pasję według św. Łukasza+ na zamówienie Westdeutscher Rundfunk. Światowym wykonaniem, które odbyło się w Muenster 30 marca 1966 r., dyrygował wspaniały Henryk Czyż” – powiedziała PAP Elżbieta Penderecka. „Pod jego batutą zagrała orkiestra Westdeutscher Rundfunk z chórami również radia niemieckiego i chórem chłopięcym. Wystąpili polscy znakomici śpiewacy: sopran Stefania Woytowicz, Andrzej Hiolski – baryton, partie basową wykonywał Bernard Ładysz. Nie można było sobie wtedy wyobrazić lepszego składu solistów. Sukces była tak wielki, że wkrótce - 22 kwietnia również pod batutą Henryka Czyża odbyło się prawykonanie +Pasji według św. Łukasza+ w krakowskiej Filharmonii Narodowej z tymi samymi solistami. Ewangelistą był niezapomniany Leszek Herdegen” – wspominała.

Henryk Czyż był literatem. Jego książki o tematyce muzycznej stawały się bestsellerami; - „Ucieczka spod klucza”; „Porcelanowy amorek”; „Jak z nut”; „Nie taki diabeł straszny – gawędy telewizyjne”; „Pamiętam jak dziś” czy „Niewczesne żarty”.

„Pisał o muzyce współczesnej w sposób pociągający, mówił o niej w telewizyjnych programach z prawdziwym zaangażowaniem i wiarą w jej wartości. I trafiał nie tylko do zainteresowanych melomanów, ale przekonywał do niej także nieprzekonanych. Był postacią prawdziwie renesansową” – czytamy w nocie biograficznej w PCIM.

Henryk Czyż w latach 1946-48 studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1952 r. ukończył Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Poznaniu - kompozycję w klasie Tadeusza Szeligowskiego i dyrygenturę pod kierunkiem Waleriana Bierdiajewa. Zaraz po dyplomie latach 1952-53 dyrygował w poznańskiej Operze im. Stanisława Moniuszki. Wkrótce, w latach 1953-57, został drugim dyrygentem Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, w latach 1957-60 był kierownikiem artystycznym i pierwszym dyrygentem w Filharmonii Łódzkiej. KOlejne dwa lata dyrygował orkiestrą Opery Warszawskiej a potem, w latach 1963-67 został kierownikiem artystycznym i pierwszym dyrygentem Filharmonii Krakowskiej.

Był znakomitym pedagogiem – wspominał Antoni Wit, należący do grona jego uczniów. Henryk Czyż prowadził klasę dyrygentury najpierw w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie, a potem w Akademii Muzycznej w Warszawie W latach siedemdziesiątych pełnił funkcję Generalmusikdirektora w Duesseldorfie. Występował w niemal wszystkich krajach europejskich, w Ameryce Południowej i Stanach Zjednoczonych, dyrygował orkiestrami filharmonii: leningradzkiej, berlińskiej, sztokholmskiej, madryckiej, orkiestrami: BBC, Santa Cecilia. Nagrał wiele płyt dla takich firm fonograficznych, jak Polskie Nagrania, Philips, Harmonia Mundi, Miełodija, Electra, które zdobyły międzynarodowe nagrody, m.in. Grand Prix du Disque i nagrodę Edisona za nagranie „Pasji” Krzysztofa Pendereckiego(Philips, 1967), Grand Prix Mondial za kwadrofoniczne nagranie „Raj i Peri” Roberta Schumanna (Electra, 1974).

Był uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi; Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Nagrodą Ministra Kultury i Sztuki I stopnia; Nagrodą Państwową I stopnia za całokształt działalności artystycznej. Należał do Związku Kompozytorów Polskich. Zmarł 16 stycznia 2003 r. w Warszawie.

Ważną części dorobku artystycznego Czyża były jego kompozycje, a szczególnie opery „dzięki którym – artysta ma własne miejsce w pejzażu polskiej muzyki XX wieku”. „Miał również wielki talent kompozytorski” – powiedziała Elżbieta Penderecka. „Łączyły nas bliskie, mocne więzi, chociaż bywało, że mieszkaliśmy od siebie daleko, w różnych miejscach świata. Teraz, kiedy wspominamy setną rocznicę urodzin Henryka Czyża, pragnę powiedzieć, że w tym, co robił był wspaniały” - dodała. (PAP)

Anna Bernat