Zmarł Mario Vargas Llosa

Jorge Mario Pedro Vargas Llosa urodził się w 1936 roku w Arequipie w południowym Peru w zamożnej rodzinie – jego dziadek był konsulem honorowym Peru w Boliwii, gdzie przyszły pisarz spędził dzieciństwo.

Ukończył Uniwersytet w Limie, studiował w Hiszpanii, a później przeprowadził się do Paryża. Początkowo pracował jako reporter kryminalny i prezenter radiowy, ale po sukcesie swojej pierwszej powieści porzucił dziennikarstwo. W 1963 roku, w wieku 27 lat, zdobył Premio Biblioteca Breve i Premio de la Crítica Espanola za debiutancką powieść "Miasto i psy”, której akcję umieścił w peruwiańskiej szkole kadetów. Opierał się na własnych doświadczeniach w akademii wojskowej Leoncio Prado w Limie, do której ojciec wysłał go w wieku 14 lat.

W wywiadzie udzielonym hiszpańskiej gazecie "El Pais” powiedział: "Dziennikarstwo zmusiło mnie do sprawdzania, upewniania się co do faktów, nauczyło mnie, jak ważna jest przezorność. Gdybym nie miał w sobie dziennikarskiej dyscypliny, nie byłbym pisarzem. Obsesyjnie wszystko sprawdzam i koryguję. (...) Pisanie to ciężka służba, ale także radość, wielka radość”.

Akcja jego drugiej eksperymentalnej powieści, "Zielony dom”, rozgrywała się na peruwiańskiej pustyni i w dżungli. Opisywała sojusz alfonsów, misjonarzy i żołnierzy skupionych wokół domu publicznego.

"Pisanie to ciężka służba, ale także radość, wielka radość.”

Za sprawą następnych powieści, zwłaszcza "Rozmowy w »Katedrze«” (1969), stał się kluczową postacią latynoamerykańskiego boomu literackiego lat 60. i 70., który tworzyli obok niego Gabriel García Márquez, Carlos Fuentes i Julio Cortázar. Innowacyjne techniki narracyjne wysokiego modernizmu łączyli z portretowaniem państw Ameryki Południowej, które w drugiej połowie XX w. przechodziły burzliwą transformację społeczną, polityczną i gospodarczą. Czterech pisarzy łączyła – do czasu – przyjaźń, poglądy polityczne i żywot emigrantów.

W swoich powieściach Llosa opisywał splątanie władzy, przemocy i korupcji, tworząc zarazem panoramiczne portrety społeczeństw Ameryki Południowej. "Rozmowa w »Katedrze«" ukazywała, w jaki sposób peruwiańska dyktatura pod przywództwem Manuela Odríi w latach 1948-1956 kontrolowała i niszczyła życie zwykłych ludzi. „Święto kozła” (2000) skupiało się na dyktatorze Rafaelu Trujillo, który przez ponad trzy dekady rządził Republiką Dominikany. Równocześnie jego proza była wielowarstwowa i otwierała pole do wielu interpretacji. Krytycy wskazywali na inspirację technikami pisarskimi Sartre'a, Flauberta i Faulknera.

W 1994 roku otrzymał Nagrodę Cervantesa – najbardziej prestiżowe trofeum w świecie literatury hiszpańskojęzycznej.

W swojej twórczości nawiązywał do własnych przeżyć. Tak było w przypadku "Miasta i psów", ale również powieści "Ciotka Julia i skryba" (1977), do której materiału dostarczyło mu jego pierwsze małżeństwo, zawarte w wieku 19 lat, ze starszą o kilkanaście lat krewną.

Jego twórczość wywoływała kontrowersje. "Miasto i psy" zostały spalone na dziedzińcu szkoły wojskowej Leoncia Prady. Jeden z generałów nazwał pisarza "zdegenerowanym umysłem". A wydając "Pantaleona i wizytantki” (1973), naraził się na oskarżenie wojskowego rządu o zniesławienie peruwiańskich kobiet. W ramach represji wydano zakaz kręcenia zdjęć do ekranizacji na terenie kraju.

Mimo to z czasem w Peru Llosa stał się człowiekiem instytucją za sprawą twórczości i politycznego zaangażowania. W latach 60. i 70. popierał rewolucję kubańską, procesy dekolonizacyjne oraz reformy w duchu socjalistycznym. Z czasem jednak porzucił lewicowe sympatie. Chociaż w 1984 r. odrzucił ofertę konserwatywnego prezydenta Fernando Belaúnde Terry'ego, aby zostać premierem, to sześć lat później zdecydował się kandydować na prezydenta Peru - przegrał w drugiej turze.

W 2010 r. Akademia Szwedzka uhonorowała go Literacką Nagrodą Nobla. "To była bajka przez tydzień i koszmar przez rok" – powiedział później w wywiadzie dla "Guardiana", uzasadniając, że presja udzielania wywiadów i obecności na targach książki uniemożliwiały mu pisanie.

Krytyk i historyk literatury prof. Jerzy Jarzębski powiedział PAP w 2010 r.: "Jego powieści są bardzo różnorodne, mają charakter społeczny, ale są też historiami romansów. Bardzo trudno mówić o tym pisarstwie, bo jest ono ogromnie zróżnicowane. (…) Jego literatura jest w tym sensie polifoniczna, że tam jest wielu bohaterów prowadzących. (…) To typ polifoniczności, ale w cudzysłowie. To patrzenie na świat z jednej strony w sposób bardzo prywatny, a z drugiej strony bardzo ogólny”.

Filip Łobodziński, który przełożył na język polski powieść "Zeszyty don Rigoberta", na pytanie, po co sięgać po prozę Vargasa Llosy, powiedział PAP w 2010 r.: "»Warto, tak jak sięga się po chleb, herbatę, wodę«, bo to literatura w najczystszej postaci, bez karkołomnych udziwnień, bez przesadnego poetyzowania, to jest proza o czymś. Opowiada ona o naszym życiu, miłościach, uwikłaniu w różne problemy, o polityce, morderstwach politycznych, o przemocy i o próbach wydostania się z tej przemocy. To jest proza na XXI wiek, jednocześnie pisana w duchu wielkiej XIX-wiecznej prozy, z której wyrasta. Pozwala wierzyć, że wielka literatura, która zaczęła się od Thackeraya, Balzaka, czy nawet wcześniej, od Cervantesa, jest nadal żywa”.

"Jednym z powodów, dla których żyłem tak, jak żyję, jest to, że chciałem mieć życie pełne przygód. Ale moje najlepsze przygody są bardziej literackie niż polityczne” – powiedział Llosa w rozmowie z "Guardianem” w 2012 r.

W 2024 roku opublikował ostatnią powieść, "To dla Pani ta cisza". Zmarł 13 kwietnia 2025 r. (PAP)

Igor Rakowski-Kłos

irk/ miś/ ktl/