Irena Kosmowska - źródło: NAC
Jak wiele odwagi i siły posiadały w sobie kobiety, którym zależało na kształtowaniu losów państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości, pokazuje życie i działalność Ireny Kosmowskiej - jednej z kilku zaledwie posłanek do Sejmu Ustawodawczego II RP. Pochodziła z rodziny ziemiańskiej, ale życie poświęciła pomocy młodym, ubogim dziewczętom z rodzin chłopskich. To pokazało nam, uczennicom LO w Ostrowi Mazowieckiej, że warto realizować swoje marzenia oraz działać na rzecz innych, bo to jest wartość ponadczasowa.
Pierwszą ważną kwestią z życia Ireny Kosmowskiej, która nas zainteresowała było to, dlaczego młoda panienka z dobrego domu ziemiańskiego zaangażowała się w życie kobiet na wsi.
Irena urodziła się 20 grudnia 1879 r. w Warszawie. Jej ojciec był lekarzem, pediatrą, prowadził darmowy punkt dla warszawskiej biedoty, a matka edukowała niższe warstwy społeczne i była znaną publicystką. W takiej atmosferze już od wczesnych lat swojego dzieciństwa Irena chłonęła wzorce pracy społecznej, pracy z ludźmi ubogimi i potrzebującymi. Natomiast jej mama była dla niej wzorem aktywnej kobiety. Rodzice rozwijali hasła pracy organicznej, prowadząc salonik towarzyski w swoim mieszkaniu.
Naukę rozpoczęła ucząc się w domu, a następnie przez 5 lat na pensji Zuzanny Morawskiej, gdzie - jak podaje historyk dr hab. Arkadiusz Indraszczyk - przygotowywano dziewczęta do posłannictwa misyjnego, które kończyło się ślubowaniem przed wychowawczynią, że młode kobiety będą pracowały dla ludu i w każdym roku 10 osób nauczą czytać i pisać.
Następnie przez dwa lata uczęszczała do szkoły gospodarczej Generałowej Zamoyskiej dla córek ziemiańskich w Kuźnicach pod Zakopanem. Idee, z którymi tutaj miała do czynienia powielała, rozwijała i modernizowała w późniejszych czasach, gdy prowadziła swoją własną szkołę dla dziewcząt oraz pisząc programy dla innych szkół. W tym okresie uczestniczyła też w zjeździe polskich kobiet, gdzie poznała Marię Wysłouch - żonę Bolesława Wysłoucha. Dowiedziała się wtedy, że życie kobiety wiejskiej wygląda tak, jak życie kobiet w średniowieczu i wiele od tamtego czasu nie uległo zmianie.
I wtedy Irena podjęła decyzję, że trzeba zmieniać świat i działać na rzecz rozwoju kobiet, aby wyjść z tego zastoju.
W latach 1906-1915 była wolnym słuchaczem na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie z przerwami studiowała historię i literaturę. Potem przez pewien czas w swoim życiu była nauczycielką w wiejskiej szkole dla dziewcząt w Mirosławicach, prowadzonej przez zjednoczone koło ziemianek. Kobiety tam pracujące patronowały kółkom włościańskim, były wychowawczyniami i przewodniczkami dla młodych dziewcząt. Jednak nie realizowało to w pełni planów Kosmowskiej. Zdecydowała się więc na porzucenie tej posady.
Druga kwestia, która była istotna w życiu Kosmowskiej to radykalizacja jej poglądów. Starsi badacze życia Kosmowskiej uważają, że na jej poglądy w dużej mierze wpłynęła rewolucja 1905 roku w Rosji, jednak młodszy badacz, dr Grzegorz Niećko, w najnowszej biografii o Kosmowskiej twierdzi, że poglądy Kosmowskiej były już ukształtowane po szkole Generałowej Zamoyskiej, a rewolucja 1905 roku dodała jej tylko odwagi i możliwości do działania. Czas po rewolucji, kiedy rusyfikacja na ziemiach polskich zelżała, pozwolił Pani Irenie zaangażować się w działalność ruchu ludowego. Porzuciła pracę w kółkach organizowanych przez ziemianki dla dziewcząt na wsi po to, aby pracować nie dla ludu, tylko z ludem.
Trzecia kwestia w życiu Kosmowskiej to zaangażowanie w prace ruchu ludowego i działalność redakcyjna. W roku 1908 zaczęła współpracę z czasopismem popularnonaukowym Zaranie i tworzyła tam dział kulturalno-oświatowy. Była sekretarzem redakcji. Pisała gawędy, prace z zakresu krajoznawstwa oraz artykuły dotyczące życia różnych narodów np. Chorwatów i Ukraińców. Używała pseudonimu Jasiek z Lipnicy, pod którym prowadziła ożywioną korespondencję z czytelnikami. Wszystko po to, aby dotrzeć do kobiet. Pracując w Zaraniu wiele godzin dziennie nie pobierała za to żadnej pensji. Praca w Zaraniu była dla niej realizacją idei Marii Wysłouchowej, którą Kosmowska bardzo ceniła, polegającej na przekonaniu kobiet, że dużo zależy od nich samych i mogą zmieniać świat.
Historyk Grzegorz Niećko w swojej pracy o Irenie Kosmowskiej zauważył, że ruch chłopski skupiony wokół pisma silnie działał na Lubelszczyźnie, a czasopismo mogło docierać do około 50 tysięcy osób. Kosmowska była także zaangażowana w działalność Towarzystwa Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica, które propagowały nowoczesne formy rolnictwa. Kosmowska dążyła do rozszerzania działalności tych kółek w zakresie rozwoju edukacji i czytelnictwa, zakładaniu bibliotek oraz organizowaniu rozmaitych kursów. W 1914 roku poparła protest przeciwko ugodowej polityce polskiej prawicy względem caratu. Skutkiem zaangażowania politycznego członków redakcji Zarania były aresztowania przeprowadzone w maju 1915 r. Irena Kosmowska została osadzona najpierw w więzieniu w Warszawie, a potem przewieziono ją do więzieniu Taganka w Moskwie.
Działalność w ruchu ludowym pozwoliła jej powrócić do idei szkolnictwa. Jej marzeniem przecież było prowadzenie szkoły gospodarczej dla dziewcząt. Z pomocą ludowców założyła taką szkołę w Krasininie, gdzie mogła od 1913 r. realizować idee pani Generałowej Zamoyskiej. Była fundatorką szkoły, napisała program edukacyjny dla niej, wybierała nauczycieli. Według niej prawdziwy nauczyciel miał być zaangażowany w pracę z uczniem. Szkoła przygotowywała młode kobiety do roli gospodyń wiejskich, które będą poszukiwać nowinek rolniczych sięgając do różnych pism. Działalność szkoły przerwał wybuch pierwszej wojny światowej. Po zakończeniu działań zbrojnych Pani Kosmowska ponownie uruchomiła swoją szkołę, którą prowadziła do 1923 roku, potem przekazała ją Związkowi Kółek Rolniczych, ale miała nadal wpływ na jej program.
Kolejna ważna kwestia w życiu Kosmowskiej to jej działalność polityczna w kraju po odzyskaniu niepodległości. W 1918 roku powróciła do Warszawy i wstąpiła w szeregi Polskiego Stronnictwa Ludowego Wyzwolenie. W 1919 roku z ramienia swojej partii wystartowała w wyborach do Sejmu. Jako lewicowa działaczka występowała w obronie chłopów i robotników. Twardo broniła swoich przekonań, które opracowała dla swojej partii, takie jak równouprawnienie wszystkich obywateli, domaganie się bezwzględnej sprawiedliwości dla wszystkich, władzy sprawowanej przez lud.
Konsekwentna lewicowa postawa nie stanowiła przeszkody w wyborach do Sejmu Ustawodawczego; dostała się do Sejmu, mandat poselski sprawowała przez 11 lat. Zabierała głos głównie w kwestiach dotyczących oświaty i opieki społecznej. Była jedną z niewielu posłanek, ale widoczną dzięki dużej aktywności na scenie politycznej. O jej zaangażowaniu w sprawy państwa świadczy to, że reprezentowała Polskę w Międzynarodowej Unii Parlamentarnej w Komisji Spraw Zagranicznych. Zajmowała się głównie warunkami życia i pracy polskich emigrantów zarobkowych oraz międzynarodowymi rozwiązaniami ochrony matek i dzieci.
Do listy organizacji, w których aktywnie działała, należy dodać Polski Komitet Opieki nad Dzieckiem, Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego i Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W 1930 roku straciła mandat poselski i została skazana na pół roku więzienia z powodu wystąpienia przeciwko marszałkowi Piłsudskiemu, o którym powiedziała, po przeczytaniu licznych wywiadów z Piłsudskim, że obraża on naród oraz obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Piłsudskiego, którego w młodości uwielbiała, nazwała „obłąkańcem”. Grzegorz Niećko w swojej książce o Kosmowskiej podkreśla, że działania Piłsudskiego względem opozycji bardzo ją wzburzyły. A znana była z tego, że nie przebierała w słowach i głośno wyrażała swoje poglądy. W rezultacie została skazana na pół roku więzienia za znieważenie Marszałka, ale wkrótce została ułaskawiona przez prezydenta Ignacego Mościckiego.
Od zjednoczenia ruchu ludowego w 1931 r. do wybuchu II wojny światowej wchodziła w skład Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego. W 1932 r. współtworzyła Towarzystwo Oświaty Demokratycznej Nowe Tory. Była członkinią Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, a także Czerwonej Pomocy w Polsce. Redagowała Zielony Sztandar, organizowała również kongresy i zjazdy stronnictwa, które w swym programie zapisane miało m.in. dążenie do wprowadzenia demokracji parlamentarnej, przeprowadzenia reformy rolnej bez odszkodowania, nacjonalizacji górnictwa, zakładów zbrojeniowych, komunikacji oraz lasów.
Po wybuchu II wojny światowej pracowała w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Władze niemieckie pozwalały na ograniczoną działalność ubezpieczeniową, ale tylko w obszarze Generalnego Gubernatorstwa (woj. podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie i fragmenty mazowieckiego). Irena Kosmowska nie zrezygnowała w tym czasie ze swej społecznikowskiej pasji, pomagając w konspiracji wszystkim potrzebującym, Poniosła za to najwyższą ofiarę. W nocy z 18 na 19 lipca 1942 r. została aresztowana przez gestapo w jej mieszkaniu razem z osobami, którym pomagała.
Została uwięziona na Pawiaku, a następnie przewieziono ją do obozu pracy w Mahlow pod Berlinem, gdzie zmarła 21 sierpnia 1945 roku w wieku 66 lat, nie wytrzymując tam ciężkich obozowych warunków życia. Do śmierci Ireny Kosmowskiej przyczyniły się obrażenia, jakich doznała kilka miesięcy wcześniej podczas bombardowania Berlina.
W 1961 r. jej szczątki zostały przewiezione do Polski i pochowane na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Autorki:
Ewa Podbielska
Daria Czarnecka
Olga Maliszewska
Autorki są uczennicami II klasy o profilu społeczno-prawnym Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Ostrowi Mazowieckiej. Opiekunem uczennic jest Pani Sylwia Gałązka.
Bibliografia:
*kobietynawsi.pl/Irena-Kosmowska
*rme.cbr.net.pl/irena-kosmowska
* www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1657165,Irena-Kosmowska-poswiecila-sie-wsi
* Grzegorz Piotr Niećko, Irena Kosmowska (1879-1945) : życie i działalność, Lublin 2013.
