„Intelektualne wyzwanie dwudziestego pierwszego wieku można by sformułować następująco: uznać prawdę jako taką, akceptując wielkość jego form i podstaw” – uważa Timothy Snyder.
„Rozważania o wieku XX” to ostatnia książka wybitnego historyka Tony’ego Judta. To zapis jego kilkumiesięcznych rozmów ze swoim uczniem i przyjacielem Timothym Snyderem, znawcą dziejów Europy Środkowo-Wschodniej. Jest to swego rodzaju testament intelektualny; to praca historyczna, biografia i traktat etyczny.
Pomysł na napisanie wspólnej książki zrodził się w listopadzie 2008 r., kiedy Snyder zdał sobie sprawę, że chorujący na stwardnienie zanikowe boczne Judt traci zdolność pisania. Książka to zatem długa rozmowa, zapis cotygodniowych, czwartkowych rozmów, które były zaplanowane na godzinę 11 rano, wiosną i latem 2009 r.
Każdy rozdział składa się z części biograficznej i historycznej. Książka obejmuje zatem życie Tony’ego Judta oraz niektóre spośród najważniejszych kwestii XX-wiecznej myśli politycznej: Holokaust jako problem żydowski i niemiecki, syjonizm i jego europejskie korzenie, wyjątkowość Anglii i uniwersalność Francji, marksizm i jego pokusy, faszyzm i antyfaszyzm, odrodzenie liberalizmu jako propozycji etycznej w Europie Wschodniej oraz planowanie społeczne w Europie i Stanach Zjednoczonych.
„Tony nie pisał na przykład o żydowskiej historii dlatego, że jest Żydem. Tak naprawdę nie zajmował się tą tematyką. Jak wielu uczonych żydowskiego pochodzenia jego generacji, unikał w swoich studiach wysuwania na pierwszy plan Holokaustu, nawet gdy osobiste doświadczenia do pewnego stopnia kierowały w tę stronę jego badania. O Anglikach Tony również nie pisał dlatego, że jest jednym z nich. Z kilkoma wyjątkami nie pisał wiele na temat Wielkiej Brytanii. Angielskość, a raczej jego szczególna angielska edukacja, wyrobiła w nim upodobanie do formy literackiej oraz wykształciła siatkę odniesień, która przeprowadziła go (jak rozumiem) przez zamęt intelektualnych i politycznych sympatii jego pokolenia – pokolenia 1968 roku. Silny związek Tony’ego z Francją ma mniej wspólnego z jego korzeniami, a więcej (jak mi się zdaje) z pragnieniem znalezienia jednego klucza do uniwersalnych, a przynajmniej europejskich problemów, do tradycji rewolucyjnej, która, jeśli się w niej zatracić lub ją całkowicie odrzucić, może stłamsić prawdę. Tony jest wschodnim Europejczykiem głównie z racji swoich związków z Europejczykami ze Wschodu. Ale to właśnie te przyjaźnie otworzyły przed nim cały kontynent. Tony jest Amerykaninem z wyboru i obywatelstwa; identyfikuje się z wielkim krajem, który potrzebuje, by nieustannie poddawać go krytyce” – pisze w przedmowie Snyder.
W rozmowie między Judtem a Snyderem ubiegłe stulecie jawi się jako wiek idei, okres, w którym myśli nielicznych decydowały o życiu milionów. Wychodząc od wspomnień osobistych, Judt ukazuje blaski i mroki XX wieku przez pryzmat ideologów i myślicieli, którzy ukształtowali ten okres, w tym swoich bohaterów: Arthura Koestlera, Leszka Kołakowskiego, Johna Maynarda Keynesa, Primo Leviego, Léona Bluma i Czesława Miłosza.
Judt dzieli się również swoimi przemyśleniami na temat historii i kultury, mówi o wpływie wojen światowych i Wielkiego Kryzysu na politykę i filozofię, rywalizacji oraz wzajemnej fascynacji komunizmu i faszyzmu, a także walce o rolę państwa w życiu człowieka, która jest według niego najważniejszym konfliktem XX wieku.
Tony Judt (1948–2010) był wybitnym badaczem dziejów najnowszych Europy. Urodził się w Londynie w 1948 r., pochodził z żydowskiej rodziny o korzeniach wschodnioeuropejskich i belgijskich. W latach 60. był marksistowskim syjonistą – pracował w kibucach, służył w armii Izraela. Studiował historię i nauki polityczne w King’s College w Cambridge oraz paryskiej École normale supérieure. Był wykładowcą na University of California, w St. Anne’s College w Oksfordzie oraz na New York University, gdzie kierował zajmującym się dziejami Europy Remarque Institute. Publikował m.in. w „The New York Review of Books” i „The New Republican”. Był członkiem Akademii Brytyjskiej oraz Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk. Był autorem m.in. takich książek jak „Powojnie. Historia Europy od roku 1945”, „Wielkie złudzenie? Esej o Europie”, „Historia niedokończona. Francuscy intelektualiści 1944–1956”, „Kiedy zmieniają się fakty. Eseje 1995-2010” czy „Zapomniany wiek dwudziesty. Retrospekcje”.
Książka „Rozważania o wieku XX” Timothy’ego Snydera oraz Tony’ego Judta ukazała się nakładem wydawnictwa REBIS.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
